Η Μακεδονία στην επανάσταση του 1821

«Καπετάν Χάψας και η μάχη των Βασιλικών». Έργο του Γεωργίου Τσιάρα. Η συγκλονιστική ορειχάλκινη αναπαράσταση της μάχης των Βασιλικών που βρίσκεται πίσω από το άγαλμα έχει κλαπεί. (Φωτογραφία από https://parallaximag.gr/).

«Ο Θεός είναι µετά της Ελλάδος και υπέρ της Ελλάδος και αυτή σωθήσεται.
Επί ταύτης της πεποιθήσεως αντλώ πάσας µου τας δυνάμεις και πάντας τους πόρου».
Ι. Καποδίστριας

Η ίδρυση του ελληνικού κράτους, ως αποτέλεσµα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821
πραγματοποιήθηκε µε την απελευθέρωση μικρής έκτασης ελληνικού εδάφους και αποτέλεσε την πρώτη ελεύθερη νησίδα της χερσονήσου του Αίμου. Είναι εμφανώς αντιληπτό ότι η επανάσταση δεν αποτέλεσε μονοπώλιο δραστηριοτήτων, στη Ρούμελη και το Μοριά, αλλά συντηρήθηκε και από εστίες που δημιουργήθηκαν και στα υπόλοιπα γεωγραφικά διαμερίσματα, αν και στην αρχική του σύσταση δεν συμπεριελήφθησαν εδάφη όπως η Θεσσαλία, η Ήπειρος, νησιά του Αιγαίου καθώς επίσης και η Μακεδονία.

Ο ιστορικός και συγγραφέας Γεώργιος Στ. Παλαιόπουλος

Η τελευταία δεν άφησε σε ηρεµία την οθωμανική διοίκηση δεδομένου ότι η περιοδικά έντονη επαναστατική δραστηριότητα στο έδαφός της δημιούργησε ζητήματα αντιπερισπασμού και απασχόλησης του τουρκικού στρατού και την αποδυνάµωσή του στον Μοριά και τη Ρούμελη. Βέρμιο, Όλυμπος αλλά και η χερσόνησος της Χαλκιδικής αποτέλεσαν μαρτυρικούς θύλακες εξεγέρσεων.

Ο αγώνας των Ελλήνων της Μακεδονίας διέπεται από στοιχεία που σχετίζονται άµεσα µε την ιδιαιτερότητα του γεωγραφικού χώρου, συγκριτικά πάντα µε εκείνα στη νότια Ελλάδα, Εκτός τούτου οι συνθήκες για τη δημιουργία επαναστατικού Κέντρου µε επιτυχή προοπτική, ήταν τελείως διαφορετικές εξαιτίας της µικρής απόστασης από τον σουλτάνο. Η συγκρότηση και εγκατάσταση ενισχυµένων στρατιωτικών και διοικητικών οθωμανικών Κέντρων στη Συμβασιλεύουσα αλλά και δυτικότερα, βορείως της Φλώρινας, στο γειτονικό Μοναστήρι δεν άφηνε περιθώρια οργάνωσης πολυπληθών κινημάτων.

Σηµαία Μακεδόνων Αγωνιστών του 1821. Φέρει την επιγραφή: «ΣΗΜΕΑ ΕΛΗΝΗΚΗ – ΝΗΚΟΛΑ ΙΣΑΜΗΣ». Διαστάσεις: 1.4Χ1.1µ. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Οι ιδέες της Φιλικής Εταιρίας βρήκαν γόνιμο πνευματικό έδαφος ανάµεσα στους Μακεδόνες

Παρ’ όλα αυτά η δίψα για την ελευθερία των Μακεδόνων δεν έσβησε το ποθούµενο και ενίσχυσε τη διαρκή προσπάθεια ενδυνάµωσης του αγώνα τους, παρά την εγκατάσταση σημαντικού αριθμού Τούρκων κατοίκων στην ύπαιθρο της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας η οποία αποτέλεσε πρόσθετο ανασταλτικό παράγοντα, ορατή τροχοπέδη.

Είναι αλήθεια ότι η Φιλική Εταιρεία αναπτέρωσε την ελπίδα στους κατοίκους της µε την προσµονή µιας οργανωμένης εξέγερση. Από την άλλη η χρονική οριοθέτηση της
έναρξής της δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο κάποιας τοπικής σύσκεψης, αλλά συνυφασμένη µε τι κινήσεις και πρωτοβουλίες των νοτίων κέντρων. Ασφαλώς κανείς δεν περίσσευε στον αγώνα. Κάτοικοι της υπαίθρου και των πόλεων, αρµατολοί, δημογέροντες, αλλά και ο πνευματικός κόσμος, όλοι είχαν τη δική τους συμβολή. Ειδικότερα στον χώρο της Μακεδονίας τα ισχυρά οικονομικά κέντρα της Θεσσαλονίκης και των Σερρών παρείχαν ώθηση σε µια παράλληλη ανάπτυξη της πνευματικής ζωής µε κέντρο κυρίως τους ναούς και τα σχολεία που λειτούργησαν ως κύτταρα εθνικής συσπείρωσης των κατοίκων.

Αυτό είχε ως αποτέλεσµα οι ιδέες της Φιλικής Εταιρίας να βρουν γόνιμο πνευµατικό έδαφος, να αναπτυχθούν, λίγο πριν ξεσπάσει η επανάσταση στην Πελοπόννησο, και να γίνουν αποδεκτές από σηµαντικά ονόµατα οπλαρχηγών και εμπόρων της ευρύτερης περιοχής στη Μακεδονία, κυρίως δε από τον κλήρο. Υπό αυτές τις συνθήκες θα δώσουν τη ζωή τους µεταξύ άλλων ο µητροπολίτης Θεσσαλονίκης, Ιωσήφ στην Κωνσταντινούπολη, ο επίσκοπος Κίτρους, Μελέτιος στη Θεσσαλονίκη, καθώς επίσης έµποροι, στελέχη, πρόκριτοι και πλήθος από τον λαό. Η θυσία του νεομάρτυρα Αγίου Αργυρίου (Αργυρού) από την Επανοµή, πραγματοποιήθηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης την περίοδο αυτή.

Οι επαναστατικές επιχειρήσεις στην Μακεδονία και η νέα Φιλική Εταιρεία

Ενδεικτικά σε ό,τι αφορά τις επιχειρήσεις, ο Εμμανουήλ Παπάς εύπορος έµπορος από τις Σέρρες µε προτροπή του Υψηλάντη ανέλαβε την οργάνωση των Μακεδόνων, έχοντας σαν βάση τη χερσόνησο του Άθωνα και τη σύμπραξη ηγουµένων και μοναχών, λίγες µέρες πριν την έκρηξη στον Μοριά. Οι εξελίξεις επίσπευσαν την κήρυξη της επανάστασης στη Χαλκιδική, το τελευταίο δεκαήµερο Μαΐου 1821, µε κέντρο τις Καρυές και τη συµµετοχή μεγάλου αριθμού μοναχών. Στα επακόλουθα αντίποινα των Τούρκων στη συμπρωτεύουσα και στις Σέρρες, κληρικοί γίνονται μάρτυρες και ο απλός λαός βρίσκεται υπό διωγμό.

Οι αρχικές επιτυχίες, τοπικού χαρακτήρα, δεν είχαν προοπτική διατήρησης του ελέγχου της κατάστασης από τους επαναστατηµένους, λόγω έλλειψης βασικών στοιχείων ανεφοδιασμού και εξωτερικής στήριξης. Η ήττα στη Μακεδονία σημαδεύτηκε µε την κατάληψη του Αγίου Όρους στις αρχές του εποµένου έτους (1822) από τους Τούρκους και την αναγκαστική μετανάστευση κατοίκων των καµένων και κατεστραμµένων οικισμών της Χαλκιδικής, προς τον νότο.

Πέραν τούτου η αξία της εξέγερσης στην περιοχή ήταν ανεκτίμητη για την έκβαση του
συνολικού αγώνα των Ελλήνων. Επί μισό και πλέον έτος οι δυνάμεις στη νότιο Ελλάδα είχαν τη δυνατότητα να οργανωθούν, δεδοµένου ότι σημαντικές τουρκικές µονάδες απασχολούνταν µε την εξέγερση στη Μακεδονία, υπό τη διοίκηση ηγετικών μορφών όπως ο Εμμανουήλ Παπάς και ο Στάµος Χάψας.

Ο απελευθερωτικός αγώνας των κατοίκων της Μακεδονίας ήταν μακροβιότερος και δυσχερέστερος. Στη διαδροµή του είχε να αντιμετωπίσει εκτός από τους Τούρκους κατακτητές και κάθε άλλου είδους προσπάθεια διεκδίκησης από βαλκάνιους λαούς για εδραίωσή τους στον χώρο, µε την ανοχή της τουρκικής διοίκησης. Αυτό είχε ως συνέπεια
τη συνέχιση του αγώνα τους, µε τη µορφή του ονοµαζόµενου Μακεδονικού. Όμως θα πρέπει να περάσει πολύς χρόνος για να βρει λύτρωση ο αγώνας των.

Πράγματι µέχρι την οριστική απελευθέρωση το 1912, σημαντικοί ενδιάµεσοι σταθμοί, µεταξύ άλλων, ήταν η νέα Φιλική Εταιρία από τον Αναστάσιο Πηχεών µε την οικονοµική και έμπρακτη στήριξη κατοίκων της Καστοριάς και όχι µόνο, το 1867. Θεωρείται πρόδρομος του Μακεδονικού Αγώνα, µια πρώιμη αντίδραση στην προσπάθεια βουλγαρικής, ρουμανικής και δυτικής εισβολής και παρέµβασης.

Στη συνέχεια η έναρξη του ιδιαίτερου αυτού Αγώνα, του Μακεδονικού, θα δείξει έμπρακτα ότι η πυξίδα προς την ελευθερία δεν άλλαξε ποτέ πορεία.

Σε όλη αυτή την διαδροµή βασικό ρόλο είχε η Ορθόδοξη Εκκλησία, µε πρωτοστάτες
από τον απλό κλήρο µέχρι ηγετικές μορφές όπως οι µητροπολίτες Δράμας, Χρυσόστομος, Καστοριάς, Γερμανός Καραβαγγέλης αλλά και Γρεβενών, Αιμιλιανός. Η ενεργοποίηση και διατήρηση της ιδέας της ελευθερίας της Μακεδονίας επί τουρκοκρατίας συντηρήθηκε µέσα στο πλαίσιο της ενότητας στην Ορθόδοξη πίστη και στη συσπείρωση στον Οικουµενικό Πατριάρχη, ως σύμβολο ενότητας του ελληνισμού. Η αμφίδρομη αυτή δράση Εκκλησίας και λαού όταν ωρίµασε απέδωσε τους καρπούς της.

Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα  «Speaknews», τεύχος 19, τον Μάρτιο του 2021, στο αφιέρωμα για την επέτειο της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.