Ο ιερός Απρίλης: Μεσολόγγι, Ρούπελ, Γολγοθάς

Η έννοια του «ιερού» είναι περίπλοκη και επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Ανήκει σε εκείνους τους όρους, οι οποίοι περιγράφονται από πολλούς ορισμούς, πράγμα που αποτελεί πάντα ασφαλές τεκμήριο δυσκολίας για ακριβή περιγραφή.

Οπωσδήποτε, το «ιερό» συνδέεται με τη θρησκεία, γνωρίζουμε όμως ότι, ακόμη και στα πιο αθεϊστικά πολιτικά καθεστώτα, είναι ατελείωτες οι ουρές που περιμένουν να προσκυνήσουν το «ιερό» μαυσωλείο του μεγάλου ηγέτη. Γενικά, το «ιερό» συνδέεται με το άμωμο, το ακηλίδωτο, το ανέγγιχτο από τα ανθρώπινα πάθη, τη φθορά του χρόνου και βεβαίως τον θάνατο. Το «ιερό» είναι διαχρονικό και έχει αντοχές, ικανές να εμπνέουν σε πνευματικό, κοινωνικό, πολιτικό, αλλά και καλλιτεχνικό επίπεδο.

Τα «όσια και τα ιερά» αποτελούν την έσχατη κόκκινη γραμμή σε κάθε προσπάθεια συμβιβασμού και είναι εκείνα, τα οποία, εάν περισωθούν, δίνουν τη δύναμη μιας νέας αρχής, ακόμη και μετά από την βαρύτερη ήττα.

Στην Χριστιανική πίστη, η έννοια του «ιερού» ταυτίζεται απόλυτα με το πρόσωπο τού Χριστού και, κατά συνέπεια, το «ιερό», σε χριστιανικό πλαίσιο, ακολουθώντας την κορυφαία στιγμή των θείων Παθών, φέρει ανάγλυφη τη σφραγίδα της θυσίας, εκφρασμένης με το σημείο του Σταυρού. Για τους πρώτους Χριστιανούς, οι κατ΄ εξοχήν ιεροί τόποι, πέραν των Αγίων Τόπων, είναι τα Μαρτύρια, δηλαδή προσκυνήματα στον τόπο του μαρτυρίου τού Μάρτυρα ή στον τόπο τού τάφου του. Και πάντα, εκεί, ένας σταυρός ή ένα πρωτοχριστιανικό σύμβολο, που παραπέμπει στον Εσταυρωμένο.

Η στενή σχέση και η μακραίωνη συμπόρευση Ελληνισμού και Χριστιανισμού ήταν επόμενο, και σε εθνικό επίπεδο, να οδηγήσουν σε ταύτιση, την έννοια του «ιερού» με την έννοια της «θυσίας». Όταν, ιστορικά, γίνεται λόγος για «ιερό τόπο» ή «ιερή πράξη», ο νους πηγαίνει πάντα σε μία ηρωική ήττα, ένα ολοκαύτωμα, μια πράξη αυτοθυσίας, με κοινό χαρακτηριστικό τον θάνατο. Όλα αυτά όμως, σε βάθος χρόνου, αποδεικνύεται πως έδωσαν αφορμή και έμπνευση για νέες ηρωικές πράξεις εναντίον της βαρβαρότητας, της αδικίας ή της τυραννίας. Ακόμη περισσότερο, οι ιερές αυτές «ήττες» μεταβολίστηκαν ως ψυχική δύναμη υπέρβασης παθών, όπως ο ατομισμός και η δειλία, πράγμα που οδήγησε σε περίλαμπρες εθνικές νίκες επί ισχυρότερων αριθμητικά αντιπάλων και πολλές φορές, νίκες πέραν πάσης ανθρώπινης λογικής.

Στην πρόσφατη Ελληνική μας ιστορία, ο Απρίλιος ζυμώθηκε με κορυφαίες ιερές εθνικές πράξεις, με βασικό χαρακτηριστικό την υπέρβαση της ατομικότητας, τη στράτευση και την αφοσίωση σε έναν μεγάλο ηθικό και εθνικό σκοπό, κοντολογίς, τη θυσία «υπέρ βωμών και εστιών».

Μεσολόγγι

Στις 11 Απριλίου του 1826, ξημερώματα της Κυριακής των Βαΐων, μία πόλη της Αιτωλοακαρνανίας, το Μεσολόγγι, ετοιμάζεται να εγκαταλείψει τα γήινα μεγέθη και να αποτελέσει μέλος μιας υπερβατικής ιερής κοινοπολιτείας. Όποιος γνωρίζει τις λεπτομέρειες της δεύτερης πολιορκίας του και της εξόδου που επιχείρησαν οι αγωνιστές και οι κάτοικοί του, κυρίως όμως όποιος κατάφερε, μέσω των πληροφοριών αυτών, να ταυτιστεί, έστω και λίγο, με την ψυχολογία και τα διλήμματα των ανθρώπων αυτών, ιδίως κατά τις τελευταίες ημέρες, θα αισθανθεί τον νου του να σταμάτα να σκέφτεται και θα αφεθεί να θαυμάζει τις δυνάμεις που κρύβει μέσα της η ανθρώπινη ψυχή. Μόνον ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στο μεγαλείο να υπερβαίνει κάθε έννοια συμφέροντος, αυτοπροστασίας, ακόμη και της πλέον στοιχειώδους αυτοσυντήρησης στο όνομα ενός οράματος, μιας ιδέας ή μιας μεγάλης ελπίδας, με κίνδυνο να μη δει τίποτε από όλα αυτά να υλοποιείται. Αυτό ακριβώς συνέβη και στον «φράχτη», όπως χαρακτήρισε τα Μεσολογγίτικα τείχη ο Ιμπραήμ, φράχτης όμως που αποδείχτηκε άπαρτος.

Τι εξήγηση να δοθεί στην άρνηση μανάδων να σκεφτούν τα εξαθλιωμένα παιδιά τους, στην άρνηση υιών και θυγατέρων να μεριμνήσουν για γέροντες γονείς, στην άρνηση των κατοίκων μιας ολόκληρης πόλης, ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου και κοινωνικής τάξης, να βλέπουν διαρκώς αναμεταξύ τους τον ίδιο τον θάνατο να περιφέρεται και να συμφιλιώνονται καθημερινά μαζί του, φτάνοντας στην απόλυτη γαλήνη, που εξασφαλίζει η υπέρβαση του φόβου του; Πώς γίνεται, άνθρωποι που με το ζόρι κρατούν το καριοφίλι, άνθρωποι με τη γεύση του βρασμένου ποντικού και της πικραλήθρας στο στόμα, να αρνούνται τη συνθηκολόγηση και τελικώς την ίδια τη ζωή, που σήμαινε ολοκληρωτική παραίτηση από κάθε ελπίδα να δρέψουν τους καρπούς των αγώνων τους στο μέλλον; Σε τι ύψος ύπαρξης έχει φτάσει ένας άνθρωπος σαν τον Καψάλη, την ώρα που χώνει τον δαυλό στο βαρέλι με το μπαρούτι;

Οι καταδικασμένοι από τους αριθμούς των πολιορκητών και την προδοσία Μεσολογγίτες δεν θα μάθαιναν ποτέ πως η Έξοδός τους θα έφερνε πολλαπλάσια νικηφόρα αποτελέσματα και από την πιο περιφανή στρατιωτική νίκη. Αποτελέσματα που διέρρηξαν τα σύνορα, και του χώρου και του χρόνου, όπως απεδείχθη από τις εξελίξεις. Κυρίως όμως, αποτελέσματα που διέρρηξαν τα σύνορα του γήινου και σφράγισαν την πόλη αυτή, καθιστώντας την πόλη Ιερά. Το πανανθρώπινο μέγεθος αυτής της θυσίας αποδεικνύεται από τον γραπτό λόγο μη Έλληνος σε μια επιστολή του Ελβετού φιλέλληνα Ιωάννη Μάγερ, που εστάλη στον συνταγματάρχη Στάνχοπ εκείνες τις ημέρες της αγωνίας – και μετά την καταστροφή από οβίδα στις 20 Φεβρουαρίου του τυπογραφείου των «Ελληνικών Χρονικών» – και που αποτελεί το τελευταίο μήνυμα του προπυργίου της Ελληνικής αντίστασης:

«Τα βάσανα, τα οποία υπομένομεν, και μια πληγή την οποία έλαβα εις τους ώμους, δεν με εσυγχώρησαν μέχρι τούδε να σας διευθύνω τους τελευταίους μου ασπασμούς. Κατηντήσαμεν εις τοιαύτην ανάγκην ώστε να τρεφώμεθα από τα πλέον ακάθαρτα ζώα και να πάσχωμεν όλα τα φρικτά αποτελέσματα της πείνης και της δίψης. Η νόσος αυξάνει έτι μάλλον τας δεινοπαθείας, υπό των οποίων θλιβόμεθα. Χίλιοι επτακόσιοι τεσσαράκοντα των αδελφών μας ετελεύτησαν και περίπου των εκατό χιλιάδων σφαίραι κανονιών και βόμβαι, ριπτόμεναι από το εχθρικόν στρατόπεδον, κατεδάφισαν τους προμαχώνας μας και κατεκρήμνισαν τας οικίας μας. Το δε ψύχος μάς ενοχλεί υπερβολικώς, καθότι είμεθα διόλου εστερημένοι από ξύλα της φωτιάς. Με όλας τας στερήσεις ταύτας, είναι αξιοθαύμαστον θέαμα ο ένθερμος ζήλος και η αφοσίωσις της φρουράς μας. Πόσοι γενναίοι άνδρες μετ’ ολίγας ημέρας δεν θέλει είσθαι πλέον ειμή σκιαί, κατηγορούσαι ενώπιον του Θεού την αδιαφορίαν του Χριστιανικού κόσμου εις τον αγώνα, όστις είναι ο αγών της θρησκείας! Οι Αλβανοί, όσοι παραίτησαν τας σημαίας του Ρεσίτ πασά, ηνώθησαν μετά του Ιμπραήμ. Εν ονόματι όλων των ενταύθα ηρώων, μεταξύ των οποίων είναι και ο Νότης Μπότσαρης, ο Παπαδιαμαντόπουλος, και εγώ, όστις παρά της Ελληνικής Διοικήσεως εδιωρίσθην αρχηγός ενός στρατιωτικού σώματος, σας αναγγέλω την ενώπιον του Θεού ωρισμένην απόφασίν μας δια να υπερασπισθώμεν και την υστέραν σπιθαμήν της γης του Μεσολογγίου και να συνενταφιασθώμεν υπό τα ερείπια της πόλεως, χωρίς να ακούσωμεν πρότασίν τινα συνθήκης. Η τελευταία μας ώρα ήγγικεν. Η ιστορία θέλει μας δικαιώσει και οι μεταγενέστεροι θέλουν ελεεινολογήσει την συμφοράν μας. Εγώ δε καυχώμαι, διότι εντός ολίγου το αίμα ενός Ελβετού, ενός απογόνου του Γουλιέλμου Τέλλου, μέλει να συμμιχθή με τα αίματα των ηρώων της Ελλάδος…»…

Ρούπελ

Απρίλιο έμελλε να γραφτεί στην Ελληνική ιστορία η ιερή σελίδα των οχυρών τού Ρούπελ. Μόνον όποιος έχει βρεθεί μέσα στις στοές του ηρωικού οχυρού στα σύνορα Ελλάδος- Βουλγαρίας μπορεί να υποψιαστεί τι σημαίνει για έναν στρατό να πολεμά πέραν πάσης λογικής, πέραν πάσης σκοπιμότητας ακόμη ακόμη πέραν πάσης ελπίδος. Διότι είναι απολύτως βέβαιον, όπως είναι φανερό και στο απόσπασμα από την ανοικτή επιστολή του Γ. Α. Βλάχου προς τον Χίτλερ στην «Καθημερινή» της 8ης Μαρτίου, πώς η ήττα μετά από «αγώνα μέχρις ενός» ήταν δεδομένη:

«Διότι τι θα κάνει ο στρατός αυτός, Εξοχώτατε, αν αντί πεζικού, πυροβολικού και μεραρχιών στείλει η Ελλάδα φύλακες στα σύνορά της 20.000 τραυματίες, χωρίς πόδια, χωρίς χέρια, με τα αίματα και τους επιδέσμους για να τον υποδεχθούν; Αυτούς τους στρατιώτες φύλακες, θα υπάρξει στρατός για να τους χτυπήσει;» σημειώνει και συνεχίζει με λέξεις προσεκτικά επιλεγμένες για να πλέξει το διαχρονικό εγκώμιο του ελληνικού πνεύματος, όπως έρχεται από τα βάθη της Ιστορίας:

«Αλλά όχι, δεν πρόκειται να γίνει αυτό. Ο λίγος ή πολύς στρατός των Ελλήνων που είναι ελεύθερος, όπως στάθηκε στην Ήπειρο, θα σταθεί, αν κληθεί, και στη Θράκη. Και τι να κάνει; Θα πολεμήσει. Και εκεί. Και θα αγωνιστεί. Και εκεί. Και θα πεθάνει. Και εκεί. Και θ’ αναμείνει το δρομέα, που ήρθε πριν από 5 χρόνια και έλαβε από την Ολυμπία το φως, να επιστρέψει από το Βερολίνο, για να μεταβάλει σε δαυλό τη λαμπάδα και να φέρει την πυρκαγιά στο μικρό σε έκταση, αλλά μέγιστο αυτό τόπο, ο οποίος, αφού έμαθε τον κόσμο όλο να ζει, πρέπει τώρα να του μάθει και να πεθαίνει».

Η επιστολή αυτή δεν αντλεί το μεγαλείο της μόνον από τις φράσεις αλλά και από το γεγονός πως, ένας διανοούμενος γίνεται η φωνή και του πιο απλού φαντάρου. Και η απόδειξη αυτού είναι πώς απλοί φαντάροι, υπάλληλοι ενός γραφείου, άνθρωποι του χωραφιού ή ενός μικρού μαγαζιού, έφτασαν, με απόλυτη συνείδηση, να περιγελούν τον θάνατο. Ένας εξαντλημένος στρατός έφτασε να απωθεί με την ξιφολόγχη, μέσα στις στοές του οχυρού, στρατιώτες του Γερμανικού στρατού, που εκείνη την εποχή βρισκόταν στην κορυφή της τελειότητας και της αυτοπεποίθησής του.

Μπορεί στο Ρούπελ να μην είχαμε την μεγάλη Μεσολογγίτικη Έξοδο, είχαμε όμως διαρκείς μικρές εξόδους για μάχες σώμα με σώμα, εξόδους απέλπιδες αλλά νικηφόρες, έξω από τις θέσεις και τα πολυβολεία μιας οχυρωματικής γραμμής, που αντέγραψε, τηρουμένων των αναλογιών, την περίφημη Γαλλική γραμμή Μαζινό. Εκεί, στα σύνορα της Γαλλίας, το θαύμα της πολεμικής και οχυρωματικής τεχνολογίας δεν εμπόδισε την συντριπτική ήττα των Γάλλων. Εδώ, στην Ελληνοβουλγαρική μεθόριο, το αναμφίβολα αξιοθαύμαστο τεχνικό έργο έγινε απλώς το εργαλείο στα χέρια ηρώων, που, έστω ως αντικείμενο, πήρε ζωή από τον ηρωισμό τους.

Αυτή ακριβώς η συναίσθηση της θυσίας ως υπέρβασης κάθε ατομικής εξασφάλισης και σκοπιμότητας δίνει ακόμη και στον πιο νηφάλιο ιστορικό το δικαίωμα να χαρακτηρίσει τα οχυρά του Ρούπελ ως τόπο ιερό.

Γολγοθάς

Το δέντρο της ιερότητας φαίνεται πώς έχει την τάση να απλώνεται στον χρόνο. Θα είχαμε Ρούπελ χωρίς Μεσολόγγι; Η ιστορία πάντα γράφεται με τα γεγονότα. Τα γεγονότα όμως πάντα κρύβουν ψυχές, που έφτασαν μπροστά στο μεγάλο δίλημμα ενός μεγάλου ΝΑΙ ή ενός μεγάλου ΟΧΙ. Ανήκουμε σε λαό που είπε συχνά στην ιστορία του το μεγάλο ΟΧΙ στην πρόταση να στρέψει τα νώτα. Κι όσο κι αν το ΟΧΙ βγαίνει από τα χείλη ηγετών, κανένα αποτέλεσμα δεν θα είχε εάν δεν φλεγόταν από τον κίνδυνο ντροπής των πολλών. Διότι, πέραν όλων των άλλων συναισθημάτων, οι ιερές πράξεις και οι ιεροί τόποι γεννούν στους επόμενους τον φόβο μήπως βρεθούν ανάξιοι των προγόνων. Οι ήρωες ως ιερείς θυσίας, πέραν των άλλων, κρατούν ζωντανό το αίσθημα της ντροπής για τους επόμενους και την πεποίθηση πως υπάρχουν πράγματα χειρότερα από τον θάνατο. Και αυτά είναι, η απώλεια της αξιοπρέπειας, το ξεπούλημα οραμάτων που πληρώθηκαν με αίμα και η ανάδειξη των ματαίων του κόσμου τούτου σε νόημα ζωής.

Και επειδή ο Απρίλης είναι συχνότατα και ο μήνας του μεγάλου Ηττημένου τού Γολγοθά αλλά μεγάλου Νικητή του Τάφου, έχει κάθε δικαίωμα να προσέλθει στην συνέλευση των 12 μηνών αδελφών του και να διεκδικήσει το προνόμιο της ιερότητας. Και αν τύχει και του ζητήσουν τεκμήρια των ισχυρισμών του, μαθημένος πια από το ύφος και το ήθος των ηρώων που ξάπλωσαν πάνω στα λουλουδιασμένα του χώματα, θα δείξει σταυρούς θυσίας με πιο ψηλό τον Σταύρο Εκείνου, του Νυμφίου της θυσίας, πού είναι τα πάντα και μας έδωσε τα πάντα, μη κρατώντας για τον εαυτό του τίποτα._