Η ελεύθερη βούληση

Με τη δημιουργία των ΤΝΔ στα υπολογιστικά συστήματα και την ανάπτυξη της λεγόμενης βαθειάς μάθησης(Deeplearning), αρκετοί πίστεψαν ότι έγινε εφικτήη κατασκευή ενός υπολογιστή ο οποίος θα μπορεί να σκέφτεται, να μαθαίνει μόνος του από τις εμπειρίες του, ακόμα και να παίρνειαποφάσεις[1]. Ο φυσικός και ειδικός ερευνητής σε θέματα συνείδησης D. Hofstadterθεωρεί ότι «αν ενσωματώσουμε τον κατάλληλο βαθμό αυτοαναφοράς σε ένα πρόγραμμα υπολογιστή, αυτό θα αρχίσει να συμπεριφέρεται σαν να διαθέτει δική του βούληση»[2].Στην πραγματικότητα η βαθειά μάθηση, απέχει πολύ από την ανθρώπινη ικανότητα μάθησης και λήψης αποφάσεων. Με απλά λόγια, ο υπολογιστής μπορεί να εκτελέσει εργασίες οι οποίες φαίνονται σαν αποτέλεσμα αξιολογικής διάκρισης και λήψης αποφάσεων, στην ουσία όμως πρόκειται για ένα διαδοχικό σύνολο στρωμάτων αλγόριθμων[3] οι οποίοι γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν, αλλά αγνοούν πλήρως το γιατί.

Ωστόσο για πολλούς ερευνητές, το  θέμα ελεύθερης βούλησης στον υπολογιστή στερείται νοήματος, γιατί θεωρούν ότι το ίδιο ισχύει και για τον άνθρωπο. Ο Y. Harari, στο βιβλίο του HomoDeus, υποστηρίζει την άποψη ότι οι επιλογές είναι αποτέλεσμα των ηλεκτροχημικών εργασιών του εγκεφάλου, οι οποίες λειτουργούν είτε ντετερμινιστικά, είτε τυχαία, είτε και τα δύο, «αλλά ποτέ ελεύθερα»[4]. Κατά την άποψη του η ελεύθερη βούληση είναι ένας επινοημένος όρος χωρίς κανένα ουσιαστικό νόημα[5]. Παράλληλα, ερμηνεύει τη θεωρία της εξέλιξης με τέτοιο τρόπο, ώστε να θεωρεί τη φυσική επιλογή, ως τον καθολικό νόμο για τη λειτουργία της πραγματικότητας. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, η εξέλιξη των ανθρώπων καθορίζεται από τη φυσική επιλογή, με αυτοματοποιημένους κώδικες συμπεριφοράς(για αυτό και ονομάζονται νόμοι), ώστε να γίνεται πάντα η καλύτερη δυνατή επιλογή για τη διαιώνιση του είδους[6]. Ωστόσο, αυτό που δεν φαίνεται να λαμβάνουν υπόψη τους οι επιστήμονες αυτοί, είναι ότι ο άνθρωπος δεν συμπεριφέρεται όπως το υπόλοιπο ζωικό και φυτικό βασίλειο. Η ιδέα ότι ο άνθρωπος συμπεριφέρεται όπως η υπόλοιπη φύση, είναι αυτό που οδηγεί στην ψευδαίσθηση ότι απουσιάζει η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής. Είναι διαπιστωμένο τόσο από την επιστήμη, όσο  και από την καθημερινή εμπειρία, ότι ο άνθρωπος μπορεί να ενεργεί και εναντίον της διαιώνισής του είδους του, σε συλλογικό και σε ατομικό επίπεδο. Αδιάψευστη μαρτυρία οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, οι διατροφικές επιλογές, ο υπερκαταναλωτισμός, η μόλυνση του περιβάλλοντος, το κάπνισμα, αλλά και η έννοια της συνειδητής αυτοθυσίας. Αποτελεί τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι η ελευθερία του άνθρωπου μπορεί να αποδειχθεί και  μέσα από την αυτοκαταστροφικότητά του.

Όσο για το ζήτημα των επιθυμιών και της ικανοποίησής τους, ο Harari θεωρεί ότι οι άνθρωποι πραγματώνοντας τις επιθυμίες τους νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι, αλλά κατά την άποψή του αυτό στην πραγματικότητα δεν ισχύει, γιατί ο άνθρωπος αδυνατεί να επιλέξει τις επιθυμίες του, άρα τελικά είναι ένα ανελεύθερο όν[7]. Και σε αυτή την περίπτωση ο Harari δεν λαμβάνει  υπόψη του το γεγονός ότι ο άνθρωπος ναι μεν περιορίζεται από την βιολογία του, αλλά έχει ένα σχετικό βαθμό ελευθερίας, ο οποίος είναι ικανός να κάνει τη μεγάλη διαφορά, κάτι που η θεολογία με τη διδασκαλία της συνεχώς επισημαίνει. Ο Harariαναφέρει χαρακτηριστικά: «Όταν μία βιοχημική αλυσιδωτή αντίδραση με κάνει να επιθυμώ να πατήσω τον δεξιό διακόπτη, αισθάνομαι ότι θέλω πραγματικά να τον πατήσω. Και αυτό είναι αλήθεια. Ωστόσο οι άνθρωποι βγάζουν το εσφαλμένο συμπέρασμα, ότι αν θέλω να το πατήσω, επιλέγω να το θέλω. Αυτό βέβαια είναι λάθος. Δεν επιλέγω τις επιθυμίες μου. Απλά τις αισθάνομαι και ενεργώ αναλόγως»[8]. Αλλά αυτό ισχύει σε κάποιες περιπτώσεις και ως ένα βαθμό. Για παράδειγμα οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν ότι θα πρέπει να διατρέφονται σωστά. Ωστόσο, αν φέροντανόλοι σύμφωνα με τον νόμο της φυσικής επιλογής, θα είχαν όλοι οι άνθρωποι το ιδανικό βάρος. Στην πραγματικότητα κάποιοι άνθρωποι υποκύπτουν στην επιθυμία της λαιμαργίας, εις βάρος της βασικότερης επιθυμίας για τη συνέχιση της ζωής, όπως υπάρχουν και αυτοί που αντιστέκονται. Ο άνθρωπος μπορεί να πηγαίνει και κόντρα στις επιθυμίες του, ή ακριβέστερα μπορεί να πηγαίνει κόντρα στις πιο ισχυρές και άμεσες επιθυμίες του, προς χάριν πιο έμμεσων και αξιολογότερων επιλογών.Στη θεολογία αυτό το ζήτημα σχετίζεται με  την καταπολέμηση των παθών προς χάριν ενός καλύτερου και ποιοτικότερου τρόπου ύπαρξης. Είναι ο αγώνας ενάντια στη άμετρη  ικανοποίηση των ενστίκτων, τα οποία αν η ικανοποίησή τους γίνει ο αυτοσκοπός, απολυτοποιούνται και  οδηγούν στον ευτελισμό και την αλλοτρίωση ανθρώπινης φύσης. Έτσι ναι μεν είναι δύσκολο να ελέγξει ο άνθρωπος   ποιες επιθυμίες θα έχει,  αλλά μπορεί  να επιλέξει ποιες από αυτές θα ικανοποιήσει, όταν η ικανοποίηση της μίας έρχεται σε σύγκρουση με την ικανοποίηση μιας άλλης. Αλλά τελικά, μήπως μπορεί  να διαμορφώνειο ίδιος ο άνθρωπος  και κάποιες επιθυμίες; ΟHarariστο σημείο αυτό βάζει όλα τα είδη επιθυμιών σε ένα τσουβάλι. Με αυτόν τον τρόπο ταυτίζει τα βασικά ένστικτα, ή τα αδιάβλητα πάθη σύμφωνα με τη θεολογική ορολογία, με τους πνευματικούς στόχους. Η ικανοποίηση των ενστίκτων όπως η πείνα,  η σεξουαλική επιθυμία, η απληστία είναι επιθυμίες που ο άνθρωπος τις υφίσταται χωρίς να τις  έχει επιλέξει.Όμως είναι σε θέση να δημιουργήσει  και άλλες επιθυμίες με βάση τους πνευματικούς του στόχους, ενώ παράλληλα μπορεί  να ελέγξει, να περιορίσει ή ακόμα και να απαλείψει την ύπαρξη των επιζήμιων επιθυμιών. Είναι αδύνατο  να αποφύγει την πείνα ή τη δίψα, μπορεί όμως να τις ελέγξει και να τις μετριάσει, όπως μπορεί να αφανίσει τον εγωκεντρισμό εκείνον που τον οδηγεί στο να χάσει τους στόχους που έχει βάλει ως άνθρωπος, να ζήσει  δηλαδή με έναν άλλο καλύτερο τρόπο.

Ένα άλλο ζήτημα το οποίο θα πρέπει να συζητηθεί, αφορά στη σχέση αιτίας και αποτελέσματος.Η βασική συλλογιστική του Ντετερμινισμού είναι ότι, εφόσον κάθε αποτέλεσμα οφείλεταισε μία συγκεκριμένη αιτία, το αποτέλεσμα που θα προκύψει είναι το αναπόφευκτο τέλος αυτής της αιτίας. Η σκέψη αυτή οδηγεί στην άποψη ότι, η ελεύθερη βούληση στην πραγματικότητα είναι μία αυταπάτη. Ωστόσο η ύπαρξη μίας αιτίας πίσω από κάθε αποτέλεσμα, διαφέρει από το να θεωρηθεί το αποτέλεσμα αυτής της αιτίας ως αναπόφευκτο και αναγκαστικό. Για παράδειγμα, αν σε κάποιον άνθρωπο για λόγους υγείας, είναι απαγορευμένη η κατανάλωση κρέατος και λιπαρώντροφών, ο άνθρωπος αυτός έχει μπροστά του περισσότερες από μία επιλογές.Μπορεί να ακούσει τη φωνή της λογικής και να ακολουθήσει πιστά τις εντολές του γιατρού, αποφεύγοντας τις τροφές που, ενώ του αρέσουν, του δημιουργούν προβλήματα υγείας.Μπορεί ωστόσο και  να υποταχθεί στο αίσθημα της λαιμαργίας του και να θυσιάσει την υγεία του. Αν συμβεί η πρώτη επιλογή, θα θεωρηθεί ως ανελεύθερη γιατί η αιτία αυτής της επιλογής θα κριθεί εκ των υστέρων, ότι βρίσκεται στο αναγκαστικό αποτέλεσμα μιας αιτίας που δεν είναι άλλη από το γεγονός ότι ο άνθρωπος φοβάται τον θάνατο. Αν συμβεί η δεύτερη επιλογή και πάλι θα θεωρηθεί ως ανελεύθερη, αφού η αιτία της θα εντοπιστεί στην αναπόφευκτη λαιμαργία. Αλλά με ποια λογική ταυτίζεται η ύπαρξη μιας αιτίας, με την ανελευθερία; Κάθε αποτέλεσμα υποκρύπτει σίγουρα μία αιτία, αλλά είναι ο άνθρωπος αυτός ο οποίος θα αποφασίσει ποια επιθυμία θα πραγματοποιήσει και ποια όχι.

Στη ίδια κατεύθυνση κινείται και το επιχείρημα που προκύπτει από τις απεικονιστικές μεθόδους των λειτουργιών του εγκεφάλου.Σύμφωνα με πειράματα που έχουν γίνει από σαρωτές σχετικά με την πρόβλεψη των ανθρώπινων επιλογών, όταν τα υποκείμενα του πειράματος καλούνται να αποφασίσουν αν θα επιλέξουν τον Α΄ ή τον Β΄ διακόπτη, «τα νευρωνικά συμβάντα στον εγκέφαλο που δείχνουν την απόφαση του ατόμου, ξεκινούν κάτι χιλιοστά του δευτερολέπτου προτού το υποκείμενο συνειδητοποιήσει την επιλογή του»[9]. Αυτό κατά την άποψη του Harari, αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος επί της ουσίας δεν κάνει ελεύθερη επιλογή, αλλά μία αντανακλαστική κίνηση, την οποία βιώνει ως επιλογή. Εδώ βέβαια προκύπτει το εύλογο ερώτημα τι είναι αυτό που προκαλεί την αντανακλαστική επιλογή του Α αντι για το Β, όπως και ποια είναι η έννοια του τυχαίου.Θα πρέπει ωστόσο να αναφερθεί επί του θέματος αυτού, ότι έχει ασκηθεί αρνητική  κριτική, από ειδικούς επιστήμονες, σχετικά με την ερμηνεία αυτών των πειραμάτων[10].Σύμφωνα με τη νεότερη φυσική και τα τελευταία επιστημονικά δεδομένα, θεωρείται απλοϊκή ερμηνεία το προαναφερθέν συμπέρασμα, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη  όχι μόνο το πόσα λίγα είναι γνωστά  για τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου, αλλά πολύ περισσότερο για τα νέα δεδομένα της κβαντικής φυσικής. Χωρίς να αναφερθούν τεχνικές λεπτομέρειες, θα  μπορούσε να επισημανθεί η θεωρία του διάσημου φυσικού  R. Penrose, ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα της συνείδησης.Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, εξαιτίας της κβαντικής κατάστασης της υπέρθεσης, στην οποία μπορεί να περιέλθουν οι εγκεφαλικές λειτουργίες, είναι δυνατό να δημιουργηθούν μια σειρά από προσυνειδητές διεργασίες, ακριβώς λίγο πριν τη λήψη μίας συνειδητής απόφασης[11].Άρα είναι αρκετά επισφαλές να βγαίνουν συμπεράσματα τα οποία αμφισβητούν την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, όταν οι επιστήμονες γνωρίζουν τόσα λίγα για τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

Παραπομπές:

[1] Β . Μανιμάνη, Στάσεις απέναντι στην Τεχνολογία,130.

[2]P.Davies, Θεός και μοντέρνα φυσική, 161.

[3]S. Russell, Συμβατή με τον άνθρωπο; Η τεχνητή νοημοσύνη και το πρόβλημα του ελέγχου,90.

[4]Y. N.Harari, Homo Deus, 280.

[5]Όπ.,281.

[6]Όπ., 281.

[7]Όπ.,281.

[8]Όπ.,282.

[9]Όπ., 282.

[10]Δ. Κωστακιώτη, «Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης» (Διπλωματική εργασία, ΕΚΠΑ, 2012).

[11]S. Paulson, « Roger Penrose, on why consciousness does not compute», στονδιαδικτυακότόπο: https://nautil.us/issue/47/consciousness/roger-penrose-on-why-consciousness-does-not-compute, (ημερομηνίαανάκτησης: 30/4/2021).