Η κρίση ως δύναμη της ψυχής και του νου του ανθρώπου

Για την κρίση και την κριτική σκέψη στον άνθρωπο έχουν γραφεί πάμπολλα κείμενα, βιβλία και άρθρα. Δεν θέλω να τα αναιρέσω. Απλά θα προσπαθήσω να αναφέρω γιατί είναι χρήσιμο να υπάρχει η κρίση στον άνθρωπο και πώς αναπτύσσεται η κριτική σκέψη.

Κατά την ορθόδοξη θεολογία ο άνθρωπος έχει το αυτεξούσιο, τη βούληση και την κρίση. Αυτά τα τρία χαρακτηριστικά τον ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα κτίσματα. Ας τα δούμε όλα αυτά κάτω από το πρίσμα της θεολογικής επιστήμης, αλλά και από πρακτικής πλευράς.
Όταν λέμε ότι οι άνθρωποι έχουμε το αυτεξούσιο εννοούμε πως ο Θεός μας έπλασε ελεύθερους ώστε να μπορούμε είτε να τον δεχόμαστε είτε να τον απορρίπτουμε και γενικά να αποφασίζουμε για τον εαυτό μας αυτόνομα.

Έπειτα, σκεφτόμαστε πολύ διαφορετικά από τους άλλους συνανθρώπους μας. Το μυαλό του καθενός μας κατεβάζει σκέψεις ανεξάρτητες και διαφορετικές από τα μυαλά των υπολοίπων. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν αναφερόμαστε στην ποιότητα και τη χρησιμότητα αυτών των σκέψεων. Λέμε επίσης ότι η φύση του μυαλού του ανθρώπου είναι τέτοια, έτσι δημιουργημένη, ώστε να παράγει πολλές σκέψεις μέσα σε ένα μικρό χρονικό διάστημα.

Εκτός από το αυτεξούσιο, ο άνθρωπος έχει καλλιεργήσει τη βούληση, μόνο αυτός από όλα τα υπόλοιπα όντα του πλανήτη μας. Η βούληση είναι, πολύ γενικά, το τί αποφασίζουμε να πράξουμε. Η λειτουργία της βούλησης έρχεται ως επισφράγιση των αυτεξούσιων σκέψεών μας. Δηλαδή όταν για παράδειγμα έχουμε μια όμορφη ιδέα, μετά θα πρέπει να θελήσουμε να την πραγματοποιήσουμε. Όσο περισσότερο αναπτυγμένη είναι η βούληση στον άνθρωπο, τόσο περισσότερο είναι ενδεχόμενο να δοκιμάσει να βάλει σε εφαρμογή τη σκέψη του.

Σχετικά με το αυτεξούσιο και τη βούληση του ανθρώπου παραθέτω το κείμενο του καθηγητή μου στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κυρίου Γεωργίου Μαρτζέλου.

«Το αυτεξούσιο ως θεολογική έννοια έχει πολύ βαθύ νόημα. Ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο, το τέλειο δημιούργημά Του, τις ιδιότητες να αυτοεξουσιάζει τον εαυτό του και σχεδόν ταυτόχρονα να μπορεί να εξουσιάζει όλους και όλα πλην του Κατασκευαστή του. Με άλλες λέξεις, ο υγιής στο μυαλό άνθρωπος μπορεί να αποφασίζει μόνος του για τις προσωπικές ανάγκες του και έπειτα να παίρνει σημαντικές αποφάσεις για οτιδήποτε τον αφορά. Αλλά δεν φτάνει μόνον το αυτεξούσιο που πρέπει να έχει ο άνθρωπος. Χρειάζεται και τη βούληση, δηλαδή να θέλει να προχωρήσει στην εκτέλεση μιας απόφασης. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η βούληση συμπληρώνει και αλληλοκαλύπτει το αυτεξούσιο.»

Παραθέτω ακόμη ένα απόσπασμα από τις σημειώσεις του ίδιου καθηγητή για το μάθημα Δογματικής Β΄ του έκτου εξαμήνου, σελίδες 156-159 με τίτλο: «Λογικό και αυτεξούσιο κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό». Εδώ γράφει πολύ σύντομα και ξεκάθαρα ο κ. καθηγητής για την έννοια του λογικού και του αυτεξούσιου τα εξής:

«Το λογικό αποτελεί κατά τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, ο οποίος ακολουθεί εν προκειμένω κατά πόδας, καίτοι σιωπηρά, τον Νεμέσιο Εμέσης, το «κάλλιστον και τιμιώτατον» στοιχείο του ανθρώπου, αυτό που κάνει πραγματικά τον άνθρωπο να είναι άνθρωπος. Το λογικό είναι το όργανο, με το οποίο έχει προικίσει ο Θεός τον άνθρωπο, για να σκέφτεται, να βουλεύεται, πριν προβεί σε οποιαδήποτε πράξη. Στο λογικό ανήκουν οι κρίσεις, οι συγκαταθέσεις, οι ορμές προς την πράξη, η δυνατότητα τόσο του βουλεύεσθαι όσο και του προαιρείσθαι. Γι’ αυτό, το λογικό, σημειώνει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, επιτελεί διττή λειτουργία: αφενός θεωρητική και αφετέρου πρακτική. Θεωρητική λειτουργία επιτελεί, όταν κατανοεί πώς έχουν τα όντα, ενώ πρακτική, όταν ύστερα από σκέψη ορίζει τον ορθό λόγο για τις πράξεις που μπορούν να γίνουν. Με άλλα λόγια το λογικό δεν θεωρείται αποκομμένο και ανεξάρτητο από την πράξη, αλλά έχει λόγο υπάρξεως μόνο σε συνάρτηση με τη βούληση του ανθρώπου, που αποτελεί και την άμεση αιτία των πράξεων του.

Όπως ρητά υπογραμμίζει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, επαναλαμβάνοντας στο σημείο αυτό αυτολεξεί τον Νεμέσιο, «Ει μηδεμιάς εστίν αρχή πράξεως ο άνθρωπος, περιττώς έχει το βουλεύεσθαι. Εις τί γαρ χρήσεται τη βουλή, μηδεμίας ων κύριος πράξεως; Πάσα γάρ βουλή πράξεως ένεκα και διά πράξιν». «Χωρίς θεωρίας επιστημονικής», επισημαίνει σε άλλη συνάφεια, «ουδέν των πραττομένων καλόν». Γι’ αυτό με βάση τις παραπάνω προϋποθέσεις μπορεί και θεωρεί ως αρχή και αιτία της πράξεως όχι μόνο τη βούληση αλλά και το νου του ανθρώπου. Εξάλλου το αυτεξούσιο, που ως όρος προέρχεται από τη στωική και τη νεοπλατωνική φιλοσοφία, αποτελεί κατά τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό το «πρώτον αγαθόν τη λογική φύσει πρέπον» και συνιστά την ελεύθερη θέληση ή βούληση του ανθρώπου.

Είναι χαρακτηριστικό ότι καίτοι ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός διευκρινίζει ότι «το γάρ αυτεξούσιον, θέλησιν ωρίσαντο οι Πατέρες», εντούτοις προτιμά τον όρο «αυτεξούσιον» περισσότερο από τους όρους «θέλησις» ή «βούλησις» προφανώς γιατί, παρά τη στωική και νεοπλατωνική προέλευσή του, χρησιμοποιήθηκε και καθιερώθηκε πλέον ως terminus technicus από τους προγενέστερους Πατέρες, αλλά και γιατί, όπως πιστεύουμε, ως όρος πλεονεκτεί έναντι των όρων «θέλησις» ή «βούλησις», εφ’όσον περιέχει την έννοια της ελευθερίας της λογικής και νοερής φύσης έναντι της ανάγκης που χαρακτηρίζει την αισθητή και άλογη φύση. Πιθανότατα αυτός είναι ο λόγος που έκανε και τους προγενέστερους Πατέρες να υιοθετήσουν τον φιλοσοφικό αυτόν όρο και να τον καθιερώσουν στη θεολογία τους. Γι’ αυτό και όταν χρησιμοποιεί μερικές φορές ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αντί του τεχνικού όρου «αυτεξούσιον» τον όρο «θέλησις», δεν παραλείπει κατά κανόνα -προκειμένου να υπογραμμίσει την ελευθερία της θελήσεως- να τονίζει ότι η «θέλησις» αυτή είναι «αυτεξούσιος».

Πώς όμως αντιλαμβάνεται ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός τη θέληση ή τη βούληση, στην οποία συνίσταται το αυτεξούσιο; «Βούλησις δε εστί», λέει χαρακτηριστικά, «ποία φυσική θέλησις, ήγουν φυσική και λογική όρεξις τίνος πράγματος. Έγκειται γάρ τη του ανθρώπου ψυχή δύναμις του λογικώς ορέγεσθαι. Ότε ούν φυσικώς κινηθεί αυτή η λογική όρεξις πρός τι πράγμα, λέγεται βούλησις. Βούλησις γάρ εστιν όρεξις και έφεσις τινός πράγματος λογική» Και όπως σημειώνει αλλού επιγραμματικά, «Θέλησίς εστι φυσική, λογική και αυτεξούσιος ορεκτική του νου κίνησης.». Με άλλα λόγια η βούληση κατά τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό είναι η φυσική εκείνη κίνηση του νου με την οποία ο άνθρωπος εκφράζει το θέλημα του λογικά και ελεύθερα. Και η ελευθερία αυτή δεν νοείται ανεξάρτητα από τη λογική ιδιότητα που χαρακτηρίζει τη βούλησή του, γιατί χωρίς λογική δεν υπάρχει ελευθερία. Αυτό σημαίνει ότι, όπως το λογικό θεωρείται από τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό άρρηκτα συνδεδεμένο με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, αφού σ’ αυτό ανήκει, όπως είδαμε, η ιδιότητα του βουλεύεσθαι, έτσι και η ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από το λογικό. Μόνο ως λογική έφεση μπορεί να έχει υπόσταση. Δεν υπάρχει δηλαδή κατά τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, νους άβουλος και βούληση άλογη. Ο νους είναι βουλητικός και η βούληση λογική.».

Στη σελίδα 160 γράφει ακριβώς για την ενότητα λογικού και αυτεξουσίου τα εξής:

«Τα άλογα, όπως επισημαίνει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, δεν είναι «αυτεξούσια» αλλά υπεξούσια. Επειδή δεν βρίσκονται υπό την επιστασία του λόγου, άγονται και φέρονται μόνο από την ορεκτική δύναμη της φύσης τους. Οδηγούνται μάλλον από τη φύση παρά την οδηγούν. Κι αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι δεν αντιστέκονται στη φυσική τους όρεξη, αλλά μόλις επιθυμήσουν κάτι, αμέσως ορμούν να το πράξουν. Ο άνθρωπος όμως, επειδή είναι λογικός είναι και αυτεξούσιος και γι’ αυτό μάλλον οδηγεί τη φύση παρά οδηγείται απ’ αυτήν. «όταν λ.χ. επιθυμήσει κάτι, αν θέλει, έχει την εξουσία να αναχαιτίσει την επιθυμία του ή να την πραγματοποιήσει υποκύπτοντας στη φυσική του όρεξη. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι πολλοί έχοντας ως όργανο τον ηγεμόνα λόγο, νίκησαν τη φυσική τους έφεση για ζωή και εκουσίως δέχτηκαν το θάνατο ή στερήθηκαν την τροφή, τον ύπνο και πολλά άλλα, αποδεικνύοντας ότι άγουν οι ίδιοι τη φύση με τον αυτεξούσιο λόγο τους και δεν άγονται απ’ αυτήν.».

Εδώ θα μπορούσα να επεκτείνω λιγάκι την σκέψη μου που εμπεριέχεται στην τελευταία πρόταση του παραπάνω αποσπάσματος που παρέθεσα. Είναι πολύ σημαντικό αυτό το οποίο μας αναφέρει ο καθηγητής Μαρτζέλος, επειδή ακριβώς, κατά τη γνώμη μου, αυτό προσπαθούν να κάνουν όλοι εκείνοι που θέλουν να επικοινωνήσουν αληθινά με τον Θεό, δηλαδή εκείνοι που ονομάζονται άγιοι. Αυτοί οι άνθρωποι σε όλη τους τη ζωή προσπαθούν να αυτοελέγχονται σε ό,τι επιθυμούν. Όσοι ζούνε έτσι, πιέζουν τον εαυτό τους, για χάρη του Θεού, αφού σκέπτονται όχι το τί θέλουν για να τους ευχαριστήσει, αλλά το τί θα έπρεπε να κάνουν. Δηλαδή, καταφέρνουν πάντα να «άγουν τη βούλησή τους και να άγονται από την λογική τους».

Έτσι λειτουργεί το αυτεξούσιο και το λογικό στον άνθρωπο κατά τους αγίους Πατέρες της εκκλησίας μας. Όμως στην καθημερινότητα πολλοί άνθρωποι ρέπουν προς την αμαρτία επειδή υποτάσσονται, πάνω απ’ όλα, στις επιθυμίες τους. Γενικά, πολλοί πέφτουν σε οκνηρία και σε πνευματική υπνηλία! Ορισμένοι έχουν μεγάλη λαιμαργία και άλλοι μεγάλη φιληδονία. Πολλοί άνθρωποι λένε μέσα τους πως, ό,τι επιθυμούν να κάνουν, έχουν το δικαίωμα να το πραγματοποιούν χωρίς τον παραμικρό φόβο Θεού, επειδή απλά, έτσι τους ευχαριστεί να πραγματοποιούν λανθασμένες ενέργειες που καταντάνε αμαρτίες.

Ας προσπαθήσω να αναφερθώ στο τρίτο στοιχείο που είναι η κρίση. Η κρίση πιστεύω πως καλλιεργείται στον άνθρωπο με τον καιρό. Δηλαδή πρώτα έρχεται η αποστήθιση και μετά αποκτιέται η κριτική σκέψη. Ας δούμε ένα παράδειγμα από τα απλά μαθηματικά. Στο δημοτικό τα παιδιά πρώτα διδάσκονται την προπαίδεια δηλαδή τον πολλαπλασιασμό. Όταν τη μάθουν απέξω καλά, τότε προχωρούνε στην διαίρεση. Σε αυτήν τη διαδικασία χρειάζεται κρίση, ειδικά όταν υπάρχουν στο πηλίκο δεκαδικοί αριθμοί.

Έτσι σιγά-σιγά εκπαιδεύεται το ανθρώπινο μυαλό και αποκτάει την κρίση, δηλαδή να κρίνει από πιο απλές σε πιο πολύπλοκες διαδικασίες. Με τα χρόνια αποκτάται η πολύπλοκη ικανότητα της κριτικής σκέψης μέσα από σχολικά κείμενα που προβάλλουν λίγο ή πολύ πολύπλοκους προβληματισμούς.

Ανεξάρτητα, πάντως, με τη σχολική επίδοση, η κριτική σκέψη είναι πολύ μεγάλο εφόδιο και ανεκτίμητο πλεονέκτημα για την υπόλοιπη ζωή του ανθρώπου. Όσο πιο δυνατή γίνει αυτή, τόσο όλα τα γεγονότα που θα συμβαίνουν σε κάποιον, θα τα κρίνει σωστότερα και η κατά το δυνατόν ορθή κρίση του δεν θα τον αφήνει να παρασυρθεί τόσο εύκολα σε λάθη.

Τα σπουδαία χαρίσματα με τα οποία μας προίκισε ο Θεός, την ελευθερία, το λογικό, τη βούληση και την κριτική σκέψη, είναι στο χέρι μας να τα αξιοποιούμε για να προοδεύουμε και να κάνουμε τη ζωή τη δική μας και των γύρω μας καλύτερη.