Τα ιερά Μυστήρια στην ψηφιακή εποχή: κλάδοι της Αμπέλου ή διασυνδεδεμένα avatars;

Η ραγδαία εξάπλωση της τεχνολογίας του διαδικτύου και των ψηφιακών δικτύων, όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα έχει επηρεάσει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα και τα ψηφιακά μέσα δεν αποτελούν πλέον απλά εργαλεία, αλλά ζωτικά στοιχεία της καθημερινότητας¹. Σε ποιο βαθμό η θρησκεία και στην προκειμένη περίπτωση, η ορθόδοξη θεολογία και εκκλησιαστική πράξη συμβαδίζει και μπορεί να καταστεί λειτουργική στο πλαίσιο του ψηφιακού οικοσυστήματος χωρίς να διακινδυνεύσει την αλλοίωση του σωτηριολογικού της μηνύματος εγκλωβισμένη στην τεχνολογία της θέωσης, η οποία στην μετανεωτερική εποχή διαμορφώνει μια ναρκισσιστική ανθρωπολογία με κέντρο αναφοράς τον «εαυτό» και την εκκοσμικευμένη σωτηρία;²

Οι εξελίξεις σε κοινωνικό, τεχνολογικό επίπεδο μπορεί να μην επιβεβαιώνουν την αναπόφευκτη ύφεση της θρησκευτικότητας, όμως θα πρέπει να αναρωτηθούμε σχετικά με τις επιδράσεις που ασκούν στην μορφολογία της. Αν κατά την εποχή της νεωτερικότητας κυριάρχησε η άποψη ότι η θρησκευτικότητα στο πλαίσιο της εκκοσμίκευσης περιορίστηκε στην ιδιωτική σφαίρα, η αναβίωση παραδοσιακών θρησκευτικών πρακτικών συνηγορούν στην άποψη ότι η θρησκευτικότητα βρίσκεται σε φάση αποιδιωτικοποίησης με τη διαφορά ότι η δημόσια σφαίρα πλέον μεταφέρεται online³ στον παράλληλο κόσμο του κυβερνοχώρου, όπου κυριαρχεί η εικονικότητα των σχέσεων, οι πολλαπλές ταυτότητες, η χωροχρονική συστολή και η ανυπαρξία παραδοσιακών ιεραρχικών δομών. Σύμφωνα με την Wertheim⁴, ο κυβερνοχώρος γίνεται συχνά αντιληπτός από τον σύγχρονο άνθρωπο ως τόπος, όπου βασιλεύει η ισότητα και η ελευθερία, δίνοντας την ψευδαίσθηση της νέας Ιερουσαλήμ, όπως προαναγγέλλεται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ένας τόπος όπου ο άνθρωπος απαλλαγμένος από το σώμα αισθάνεται ελεύθερος από δεσμεύσεις. Στο πλαίσιο αυτό των παράλληλων εικονικών κόσμων του κυβερνοχώρου υπάρχει χώρος για το θείο; Θα μπορούσε δηλαδή να υπάρξει μία «σύναξη επί το αυτό»⁵ για την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, ζωντανής πράξης της Εκκλησίας;

Σύμφωνα με την διδασκαλία του Μάξιμου του Ομολογητή, η Εκκλησία είναι σύμβολο, τύπος και εικόνα όχι μόνο του Θεού, αλλά και του σύμπαντος κόσμου (ορατού και αόρατου) συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου «η κατά φύση κατάστασή (της Εκκλησίας) είναι η ενότητα, η λογικότητα, η κινητικότητα και η κοινωνικότητα, …. η δε Εκκλησία και ο κόσμος έχουν μια αξεδιάλυτη και πραγματική σχέση. Ο κόσμος δεν νοείται χωρίς τη διάρθρωση της Εκκλησίας και αυτή δεν μπορεί να εντοπιστεί με κανένα τρόπο έξω από τον κόσμο.»⁶ Αν λοιπόν η Εκκλησία είναι εικόνα του Θεού και του σύμπαντος κόσμου και «σημαίνεται εν τοις μυστηρίοις» μπορεί να νοηθεί χωρίς φυσική υποδομή, δηλαδή ως ένας τόπος του κυβερνοχώρου όπου οι ψηφιακοί χρήστες-πιστοί «συνέρχονται επί το αυτό»; Μια ψηφιακή Εκκλησία με τα χαρακτηριστικά της online θρησκείας που αναφέραμε προηγούμενα, όπου ο πιστός καλείται να πραγματώσει διαδικτυακές θρησκευτικές πρακτικές, όπως η Θεία Λειτουργία, οι προσευχές, ακόμη και τα ιερά μυστήρια θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή από την ορθόδοξη Εκκλησία;

Για να προσεγγίσουμε την απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα θα εστιάσουμε σε δύο κομβικές έννοιες της ορθόδοξης θεολογίας, οι οποίες χαρακτηρίζουν την εκκλησιαστική λειτουργική ζωή και πράξη, την έννοια του προσώπου και αυτή των μυστηρίων της Εκκλησίας.

Οι νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο οδήγησαν σε σύγκλιση των μέσων (ψηφιακών, τηλεοπτικών, ραδιοφωνικών) ενσωματώνοντάς τα στο ευρύτερο ψηφιακό οικοσύστημα καθιστώντας την ζωντανή μετάδοση της Θείας Λειτουργίας πολύ απλή διαδικασία, στην οποία ο οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος μπορεί να έχει πρόσβαση χωρίς χωροχρονικούς περιορισμούς. Όμως θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι μια online ζωντανή μετάδοση της Θείας Λειτουργίας συνιστά «σύναξη επί το αυτό» με τα ίδια χαρακτηριστικά και την ίδια πνευματικότητα που διέπουν τη σύναξη της κοινότητας στη φυσική Εκκλησία, όταν μάλιστα η εικονική ζωή του διαδικτύου βασίζεται στο φαίνεσθαι και συχνά στην ανωνυμία; Η Εκκλησία είναι κοινωνία και ζωντανή σχέση προσώπων και κάθε πρόσωπο ως εικόνα Θεού προσδιορίζεται από τη σχέση του με τον συνάνθρωπο δια μέσου της οποίας υπερβαίνει χωρίς να καταργεί το Εγώ του σπάζοντας τα δεσμά της ατομικότητας. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να καταστεί πρόσωπο όσο παραμένει μια στατική αυτοαναφορική οντότητα. Στις αχανείς λεωφόρους του ψηφιακού οικοσυστήματος δεν εκπληρώνονται οι προϋποθέσεις της συγκρότησης σχέσεων κοινωνίας μεταξύ προσώπων, αφού τα ίδια τα χαρακτηριστικά του μέσου καθιστούν τον άνθρωπο απομονωμένη οντότητα εγκλωβισμένη στην οθόνη ενός τερματικού, η οποία μάλιστα υπάρχει στο ψηφιακό οικοσύστημα όσο το τερματικό (ηλεκτρονικός υπολογιστής) βρίσκεται σε λειτουργία. Παράλληλα εκτός από την χωρική απόσταση και απομόνωση των χρηστών του ψηφιακού οικοσυστήματος, η μετάδοση της Θείας Λειτουργίας διαμέσου του διαδικτύου μπορεί να γίνει και σε διαφορετικό χρόνο από την τέλεση της και κατ’ αυτόν τον τρόπο η παρακολούθηση της από κάθε πιστό να διαφέρει χρονικά. Συνεπώς η Θεία Λειτουργία, με βάση όσα αναφέραμε παραπάνω, αλλά και τις διαπιστώσεις μας σε προηγούμενη ενότητα, μετατρέπεται σε ένα οπτικοακουστικό προϊόν, το οποίο ο πιστός έχει τη δυνατότητα να καταναλώσει ως θεατής, όπως θα έκανε με ένα οποιοδήποτε άλλο προϊόν, όπως μια κινηματογραφική ταινία ή μια εκπομπή μαγειρικής. Η αγιοπνευματική χάρη της οποίας την αποστολή αιτούμεθα στον Κύριο κατά τη Θεία Λειτουργία δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει μέρος ενός οπτικοακουστικού σεναρίου, ούτε να αποστέλλεται on demand για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του διαδικτύου. Επίσης δεν μπορεί να νοηθεί Θεία λειτουργία με εικονικά χαρακτηριστικά, στο πλαίσιο μιας εικονικής Εκκλησίας, χωρίς τη φυσική της έδρα που είναι ο ιερός ναός.

Στενά συνδεδεμένα με την έννοια της Εκκλησίας είναι τα ιερά μυστήρια, το κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι ο εκκλησιολογικός τους χαρακτήρας, αφού η Εκκλησία ως σώμα Χριστού «σημαίνεται δια της μυστηρίοις» δια μέσου των οποίων οι πιστοί χρίζονται και παραμένουν μέλη του σώματος του Χριστού και τα οποία τελούνται μέσα σε μια κοινωνία προσώπων. Όπως σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση, η Εκκλησία δεν μπορεί να αποτελέσει ατομική υπόθεση, ούτε και τα μυστήρια μπορεί να γίνουν αντιληπτά ως ατομικές τελετές, αφού ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου πλασμένου κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού εκφράζεται ως κοινωνία προσώπων. Συνεπώς, αν οι διαδικτυακοί διάδρομοι επικοινωνίας του ψηφιακού οικοσυστήματος που δημιουργούν ένα πλέγμα εικονικών σχέσεων απομονωμένων χρηστών (συχνά ανώνυμων ή και ψευδώνυμων ακόμα και εξ’ολοκλήρου εικονικών) δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως εικονικό υποκατάστατο της Εκκλησίας, διότι μια τέτοια αντίληψη είναι ανθρωπολογικά και θεολογικά εσφαλμένη, τότε στο διαδίκτυο δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν ιερά Μυστήρια. Στη λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας αναδεικνύεται το ευχαριστιακό ήθος ως ο κατ’ εξοχήν τρόπος αυθεντικής ζωής και κοινωνίας, η οποία όπως επισημαίνει ο Κόϊος⁷ λαμβάνει οντολογική διάσταση στο πλαίσιο της Θείας Ευχαριστίας, την κορωνίδα των μυστηρίων της Εκκλησίας, όπου οι άνθρωποι ενώνονται κοινωνώντας το Σώμα και το Αίμα του Θεανθρώπου. Η ένωση αυτή δεν έχει μόνο πνευματική, αλλά και υλική διάσταση, αφού η ύλη (που διαμεσολαβεί με την βοήθεια αγιοπνευματικής ενέργειας) και το σώμα υπερβαίνουν τη φθορά και τον θάνατο στην προοπτική της εσχατολογικής τελείωσης.⁸

Στο ψηφιακό οικοσύστημα κυριαρχεί η απουσία της ύλης και του σώματος, ενώ παράλληλα η ανθρώπινη ταυτότητα αποκτά ένα δυναμικό χαρακτήρα με απρόβλεπτες συνέπειες. Η εικονικότητα του διαδικτύου δίνει την εντύπωση αληθινής εμπειρίας και για πολλούς χρήστες τα όρια μεταξύ εικονικής πραγματικότητας και αληθινής ζωής είναι δυσδιάκριτα δημιουργώντας την εντύπωση ότι η εικονική ζωή είναι μια απλή μεταφορά της πραγματικής ζωής online. Όμως ούτε η επικοινωνία μεταξύ των χρηστών του διαδικτύου μπορεί να νοηθεί ως κοινωνία προσώπων με την ορθόδοξη έννοια του όρου, ενώ η απουσία της ύλης στερεί στο εικονικό περιβάλλον του διαδικτύου οποιαδήποτε δυνατότητα μυστηριακής ζωής και πράξης. Η εικονική πραγματικότητα δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη μυστηριακή πραγματικότητα της λατρείας μιας κοινότητας πιστών με σάρκα και οστά. Στις αχανείς λεωφόρους του διαδικτύου η ροή της πληροφορίας μεταξύ των χρηστών δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις πραγματικές εκφάνσεις και λειτουργίες της Εκκλησίας νοούμενης ως σώμα Χριστού, τις οποίες ο Καβάσιλας παρομοιάζει ως κλήματα κληματαριάς⁹.

Η Εκκλησία καλείται να παρέμβει με τον λόγο της στη διαμόρφωση του ψηφιακού πολιτισμού. Όπως παρατηρεί ο Μαντζαρίδης¹⁰ η πρόσληψη του νέου, της νέας ψηφιακής πραγματικότητας δεν γίνεται με προσχώρηση στο νέο, γιατί η προσχώρηση αλλοτριώνει, συνεπώς η ορθόδοξη ποιμαντική δεν μπορεί να θεμελιωθεί στο ψηφιακό οικοσύστημα με τους όρους που αυτό δομείται στο πλαίσιο του σύγχρονου πολιτισμού χωρίς περίσκεψη. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η Εκκλησία δεν θα πρέπει να εκμεταλλευτεί τις πολλές διευκολύνσεις που προσφέρει το διαδίκτυο, ιδιαίτερα σε έκτακτες περιπτώσεις όπως αυτή της πανδημίας του κορονοιού, αλλά και σε φυσιολογικές συνθήκες σε επίπεδο ποιμαντικής, διάδοσης του ευαγγελικού μηνύματος και ιεραποστολής.

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

Παραπομπές: