Η Ελληνική Επανάσταση ως πηγή έμπνευσης στην τέχνη

Ως εμπνεύστρια δύναμη και στις πλαστικές τέχνες, όπως, σε υψηλό βαθμό ήταν για την ποίηση, η Ελληνική Επανάσταση στάθηκε ισχυρή. Ένα γεγονός – σεισμός της ιστορίας που έδωσε νέα μορφή στη ζωντανή συνείδησή του έθνους σε έναν αγώνα ζωής, κάπου τριάντα τόσα χρόνια μετά από τη Γαλλική Επανάσταση, φέρνοντας πάλι στην πρώτη γραμμή την υπόθεση της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας των λαών, ένα γεγονός που ξεσήκωσε ένα τέτοιο ρεύμα φιλελληνισμού και φιλελευθερισμού στην Ευρώπη, δεν ήταν δυνατόν παρά να βρει την έκφραση του και να έχει αντίκτυπο στην τέχνη.

Η Ελληνική Επανάσταση αντήχησε σε βάθος και σε πλάτος στην ζωγραφική κυρίως, με και στη χαρακτική, τη λιθογραφία, τη χαλκογραφία, τις γραφικές τέχνες, τόσο μέσα στην αγωνιζόμενη Ελλάδα, όσο και ευρύτερα στον ευρωπαϊκό χώρο, και κατά τη διάρκεια του  Αγώνα και μετεπαναστατικά.  Ως τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η επίδραση του αγώνα ενός σκλαβωμένου μικρού έθνους, με αρχαίο κέντρο, ενάντια στη Δεσποτεία μιας κραταιάς αυτοκρατορίας, υπήρξε εμφανής και πολύπλευρη.

Κορυφαίοι στην καλλιτεχνική έκφραση των αγώνων και των ιδεωδών της Ελληνικής Επανάστασης υπήρξαν Γάλλοι ζωγράφοι καθώς ανήκαν και σε μία χώρα με το ισχυρότερο ρεύμα Φιλελληνισμού. Η πιο μεγάλη και σύγχρονη με την Επανάσταση είναι ο Ζερικώ και ο Ντελακρουά.

Είναι αξιοσημείωτο πως, μέσω αυτών των δύο μεγάλων ζωγράφων, η Ελληνική Επανάσταση δέθηκε με το ρομαντικό κίνημα στη ζωγραφική. Ο Ζερικώ είναι ο πρώτος Ρομαντικός και επηρέασε στα πρώτα του βήματα τον Ντελακρουά, που είναι βέβαια ο μέγιστος Ρομαντικός. Το νέο στοιχείο που έφεραν στη ζωγραφική ήταν το χρώμα, το άνοιγμα της παλέτας, η ορμητική έκφραση, η ελευθερία της έμπνευσής και ένα αίσθημα ανάτασης. Ο περίφημος πίνακας του Ντελακρουά «Σκηνή από τη σφαγή της Χίου»,  όταν ο ζωγράφος, στα 1824 ήταν 26 χρονών, μπορεί να τοποθετηθεί σαν ένας από τους πρώτους πίνακες της ρομαντικής ζωγραφικής που ανέβαινε, ενάντια στην ακαδημαϊκή τάξη και την παράδοση. Οι συντηρητικοί και ακαδημαϊκοί τον χτύπησαν τότε για αυτό τον λόγο. Στην ομάδα των προσώπων που απεικονίζονται στο πρώτο πλάνο είναι άνδρες, γυναίκες και παιδιά, με έκφραση συσπασμένη από τον πόνο. Συγχρόνως όμως διακρίνει κανείς την καρτερία, την ευγένεια, την αποφασιστικότητα στο βλέμμα, κάτω από την οπλή του σηκωμένος στα πισίνα πόδια του άγριου αλόγου, Κάτω από το σπαθί της βίας του βάρβαρου στην όψη εισβολέα. Πίσω, φαίνεται το πλήθος και πέρα οι καπνοί από τις φλόγες που αυλακώνουν τον ουρανό. Άλλος πίνακας του Ντελακρουά είναι «Η Ελλάς στο Μεσολόγγι: Μία νέα κοπέλα, ελληνική ομορφιά, όρθια στη μέση του πίνακα με την έκφραση του πόνου, με ελαφρά ανοιχτά τα χέρια, δείχνοντας τις παλάμες σε μία χειρονομία απόγνωσης σταθερή όμως, ενώ δίπλα στο πόδι της φαίνεται πεσμένος ένας νεκρός αγωνιστής και η πέτρα που ακουμπά, ματωμένη. Είναι ένα δυνατό σύμβολο της Ελλάδας τη στιγμή εκείνη του κρίσιμου αγώνα. Του Ζερικώ, ο πιο σημαντικός πίνακας, εμπνευσμένος από την Επανάσταση είναι η «Σκηνή από την έξοδο του Μεσολογγίου» της πινακοθήκης της Αρχιεπισκοπής Κύπρου, και αυτό εξαίρετο χαρακτηριστικό έργο του ζωγραφικού ρομαντισμού, που παραμερίζει τις λεπτομέρειες για να εκφράσει με δύναμη χρώματος και με την ανάταση των μορφών και το βασικό αίσθημα του πόνου και συνάμα της έξαρσης και της αποφασιστικότητας, το τραγικό μεγαλείο του Αγώνα.

Αρκετά χρόνια μετά την Επανάσταση, τέσσερεις έξοχοι Έλληνες ζωγράφοι, ο Ν. Γκύζης, ο Κ. Βολανάκης, ο Ι. Αλταμούρας και ο Ν. Λύτρας, μπορούμε να πούμε πως συνέλαβαν και με δύναμη ζωγράφισαν στον καμβά το όραμα και την βαθιά ουσία του Αγώνα. Ο Γκύζης ανεβαίνει υψηλότερα και φτάνει στην απόλυτη καλλιτεχνική τελειώση στους πίνακες του εκείνους, όπου ξεφεύγει από τους ακαδημαϊκούς κανόνες της Ακαδημίας του Μοναχού, που οδηγούν το μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Σαν τέτοιος πίνακες θα πούμε «Το παιδομάζωμα» και μετά «Την καταστροφή των Ψαρών». Επίσης, δυνατό έργο είναι «Η Δόξα», εμπνευσμένο από το επίγραμμα του Σολωμού για την καταστροφή των Ψαρών. Στο «Παιδομάζωμα» και στον «Μετά την καταστροφή των Ψαρών», ο Γκύζης πράγματι ξεπέρνα τον εαυτό του τού «Κρυφού σχολειού» κια υψώνεται κατακόρυφα και, εγκαταλείποντας την ακαδημαϊκή ορθότητα, διοχετεύει στον πίνακα τη δύναμη του βιώματος με έντονα χρώματα, όπως εκείνο το θαυμάσιο κόκκινο του «Παιδομαζώματος», με τρόπο που πλησιάζει τους μεγάλους Ιμπρεσιονιστές της Παρισινής Σχολής που ήταν σύγχρονοι του.

Πλάι στον  Γκύζη πρέπει να τοποθετήσουμε τον Κ. Βολανάκη που ήταν κατά πέντε χρόνια μεγαλύτερος του (γεννήθηκε το 1837, Ο Γκύζης το 1842) που βγήκε και εκείνος από τη σχολή του Μονάχου, με τους πίνακες του εμπνευσμένους από τον αγώνα στη θάλασσα. Η «Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας» και «Η έξοδος του Άρεως» εκφράζουν με πλαστικά μέσα  τη μεγαλοσύνη και την έξαρση και το όραμα του αγώνα, μετουσιωμένο σε υψηλής πνοής έργο τέχνης που με τη διαφάνεια των χρωμάτων και με το εσωτερικό φως, με την όλη ατμόσφαιρα του, θυμίζει την τεχνική του turner. Ύστερα από το Γκύζη και τον Βολανάκη, ο Ι Αλταμούρας, πολύ νεότερος τους, σπουδασμένος στη Ρώμη, είναι εξαίρετος στους πίνακες του από τη θάλασσα όπως «Η ναυμαχία στον Πατραϊκό». Τέλος πρέπει να αναφέρουμε τον Νικηφόρο Λύτρα και ιδιαίτερα «Την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη», έργο ρεαλιστικής μορφής, με γέρο σχέδιο, λεπτή μα σίγουρη πινελιά του ζωγράφου που εκφράζει όμως με ένταση και έξαρση και ανάταση που σπάζουν τη ρεαλιστική φόρμα και ανεβάζουν τον πίνακα σε θαυμάσιο σύμβολο του Αγώνα.

Στον αντίποδα των ρομαντικών στέκεται ο Πέτερ φον Εςς, επίσημος ζωγράφος της Αυλής του Μονάχου. Ο Λουδοβίκος ο Α΄, ο θερμός φιλέλληνας βασιλεύς της Βαυαρίας, πατέρας του Όθωνα, κατά το 1827, παράγγειλε στο Εςς να εκτελέσει μία σειρά από εικόνες της Ελληνικής Επανάστασης για την ιδιωτική του σύλλογοι. Ο Εςς κατέβηκε στην Ελλάδα, περιόδευσε στους τόπους των μαχών, είδε πρόσωπα και μελέτησε, όσο ήταν δυνατόν την ιστορία. Αποτέλεσμα της εργασίας αυτής, που θα έπρεπε να ΄ναι επίμοχθη, ήταν οι 40 και περισσότεροι πίνακες που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος, συνθετικοί και πολύ προσωπικοί μα με προσεκτικά, φωτογραφικά δουλεμένες λεπτομέρειες. Ο Εςς εργάστηκε με πολλή προσοχή και αγάπη, μα και με τη φιλοδοξία να δώσει την εικονογραφημένη αφήγηση την Επανάστασης από τον Ρήγα και τον Ιερό Λόχο μέχρι την άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο, την πρώτη μας πρωτεύουσα. Λείπει όμως από τους πίνακες του η εσωτερική φλόγα που μετουσιώνει τα γεγονότα και τα αισθήματα σε τέχνη και υψώνει και γενικεύει το νόημά τους. Εκτός αυτού, οι πίνακες του Εςς δεν ιστορούν ακριβώς τα γεγονότα. Αρκετές ανακρίβειες είναι σίγουρα ηθελημένες με την ευγενική του πρόθεση να εξυπηρετηθεί πιο πολύ ο θρύλος παρά να αποτυπωθούν γεγονότα. Για παράδειγμα, ο πίνακας όπου εικονίζεται η άφιξη του Ιερού Λόχου με τον Υψηλάντη επικεφαλής στο έδαφος των Ηγεμονιών είναι ανακριβής. Ο Υψηλάντης πήγε πρώτα, ανεπίσημα, στη Μολδοβλαχία και ο Ιερός Λόχος σχηματίστηκε αργότερα εκεί.

Εκπρόσωπος του ακαδημαϊσμού στην Ελλάδα πρέπει να αναφερθεί ο Θ. Βρυζάκης που βγήκε και εκείνος από την Ακαδημία του Μονάχο, μαθητής του Εςς. Από μερικές μάλιστα πλευρές, ο Βρυζάκης είναι αξιολογότερος με πιο θερμές συνθέσεις του, με καλύτερο χρώμα και με μεγαλύτερη εκφραστικότητα στη σύνθεση. Μας άφησε αξιοσημείωτους πίνακες όπως «Ο όρκος των αγωνιστών και η ευλογία της σημαίας» και η «Πολεμική σκηνή» στην Εθνική Πινακοθήκη και οι πίνακες της πινακοθήκης του Δήμου Μεσολογγίου.

Τόσο οι Ρομαντικοί Έλληνες και ξένοι όσο και οι Ακαδημαϊκοί ζωγράφοι, ο καθένας από τη σκοπιά του, συνετέλεσαν στο να έχουμε σήμερα μία απεικόνιση γεγονότων που σημάδεψαν την ιστορία μας και που με ποικίλους τρόπους δημιουργούν την ατμόσφαιρα εκείνη που, και μέχρι σήμερα, συγκινεί τον θεατή.