Μόμπι Ντικ: Η τιμωρός φάλαινα της ύβρεως

Το 1850, ο Χέρμαν Μέλβιλ έγραψε στον φίλο του Ρίτσαρντ Χένρι Ντάνα τα εξής: «Σχετικά με το ταξίδι του φαλαινοθηρικού, είμαι στα μισά της δουλειάς. Φοβάμαι πως θα είναι ένα πολύ παράξενο βιβλίο, μάλλον δακρύβρεχτο. Πάντως είμαι αποφασισμένος να παρουσιάσω όλη την αλήθεια του πράγματος, έστω και αν αυτή η αλήθεια είναι ωμή».

Η αλήθεια για την οποίαν κάνει λόγο ο συγγραφέας του «Μόμπι Ντικ – Η λευκή φάλαινα» – είναι η  αμερικάνικη φαλαινοθηρία στα μέσα του 19ου αιώνα. Και την ονομάζει «ωμή», καθώς τη γνώρισε από πρώτο χέρι, ταξιδεύοντας ο ίδιος πάνω σε φαλαινοθηρικό. Αυτός είναι ο λόγος που οι περιγραφές, τόσο της σκληρής ζωής των φαλαινοθηρικών, όσο και το ανηλεές κυνήγι των φαλαινών, είναι καταιγιστικές.

Βρισκόμαστε σε μία εποχή όπου η φύση θεωρείται ως ένα ανεξάντλητο χρυσωρυχείο. Μέσα σε αυτό, η φάλαινα είναι ένα από τα πιο άτυχα πλάσματα. Ουσίες από το κεφάλι της γίνονται κεριά. Το λίπος της, το φαλαινικό λάδι όπως λέγεται, έδινε ένα εξαιρετικό καθαρό λάδι, κατάλληλο τόσο για φωτισμό όσο και για λίπανση ευαίσθητων μηχανημάτων. Το κόκαλο της φάλαινας ή αλλιώς η μπανέλα από το στόμα της, που τρέφεται με πλαγκτόν, χρησιμοποιείται στην κατασκευή αντικειμένων που απαιτούσαν έναν συνδυασμό σκληρότητας και ευκαμψίας όπως για παράδειγμα στις μπανέλες των στηθόδεσμων και στα καμτσίκια. Ο χώρος των εντοσθίων της φάλαινας χρησιμοποιείτο για την κατασκευή εξαιρετικών αρωμάτων.

Όσο τα φαλαινοθηρικά ήταν παλαιάς κατασκευής, υπήρχε μία σταθερή μεν αλλά ήπια μείωση των φαλαινών παγκοσμίως. Άλλωστε το κυνήγι της ήταν αβέβαιο και οι κίνδυνοι μεγάλοι. Όταν όμως άρχισαν να κατασκευάζονται μηχανοκίνητα σκάφη με τη χρήση εκρηκτικών καμακιών και αεραντλιών που φουσκώνουν τα κήτη ώστε να επιπλέουν, το είδος αυτό κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε. Ένα παλιό ιστιοφόρο φαλαινοθηρικό μπορούσε να αποδώσει μέχρι και 60.000 βαρέλια φαλαινικού λαδιού σε μία ενεργό καριέρα 80 χρόνων. Στη δεκαετία του 1960, ένα μηχανοκίνητο φαλαινοθηρικό μπορούσε να βγάλει την ίδια ποσότητα σε ένα ναύλο 100 ημερών στην Ανταρκτική.

Το βιβλίο «Μόμπι Ντικ – Η λευκή φάλαινα» φαίνεται να είναι κυρίως μία συναρπαστική περιπέτεια. Στη διήγηση όμως υπάρχουν κάποια πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία που προσδίδουν στο έργο διαχρονικότητα και δικαιολογούν το γεγονός πως το βιβλίο αυτό αποτελεί έργο προς ανάλυση σε πολλές πανεπιστημιακές σχολές λογοτεχνίας σε όλο τον κόσμο.

Ο αφηγητής της ιστορίας είναι ο Ισμαήλ. Το όνομα αυτό δεν είναι το πραγματικό, αφού ο ίδιος, στην αρχή του βιβλίου, αναφέρει στον συνταξιδιώτη του «Λέγε με Ισμαήλ»,  σαν να πρόκειται για κάποιο παρατσούκλι. Το βιβλικό αυτό  όνομα μας παραπέμπει σε έναν περιπλανώμενο και απόκληρο της εβραϊκής φυλής, τον νόθο γιο του Αβράαμ. Είναι σαν να επιλέγει ο συγγραφέας, ο οποίος πιθανότατα ταυτίζεται με τον Ισμαήλ, να ταξιδέψει σε μέρη και καταστάσεις, όπου ο Θεός έχει αποστρέψει το βλέμμα Του.

Ο Άχαμπ είναι ο κουτσός καπετάνιος του φαλαινοθηρικού. Στο μυθιστόρημα υπάρχουν υπόνοιες για ένα παρελθόν γεμάτο φρικιαστικά γεγονότα. Ένας από τους ναυτικούς μιλώντας με τον Ισμαήλ, υπαινίσσεται ότι ο καπετάνιος είναι καταραμένος, κάτι που ίσως σχετίζεται με το δυσοίωνο όνομά του (το βιββλικό Αχαάβ). Όπως στη Βίβλο, ο βασιλιάς Αχαάβ είχε τον δικό του προφήτη Ηλία για να τσακώνεται -έναν προφήτη που είχε προβλέψει την δολοφονική ανατροπή του – έτσι και σε αυτή την ιστορία όλα μας προετοιμάζουν για την τραγική κατάληξη του καπετάνιου.

Πίσω από την αναζήτηση του κέρδους, ολόκληρο το ταξίδι του φαλαινοθηρικού Πίκουοντ έχει ως υπέρτατο προσωπικό σκοπό την αναζήτηση εκδίκησης εκ μέρους του καπετάνιου Άχαμπ εναντίον της μεγάλης λευκής φάλαινας πού έγινε η αιτία να χάσει το πόδι του. Στα μάτια του, η φάλαινα εμφανίζεται ως ζωντανό σύμβολο, μία μάσκα που κρύβει πίσω της μία μεγαλύτερη δύναμη, αυτό το άγνωστο αλλά όντως υπαρκτό πλάσμα του στέρησε το πόδι του και κατέστρεψε την ύπαρξή του. Ο θεός του Άχαμπ που αντιπροσωπεύεται από μία λευκή φάλαινα δεν είναι ένας καλός θεός. Κατ΄ αυτόν, η ακατανόητη μοχθηρία του τέρατος ανήκει στον ίδιο Θεό που τυράννησε τον βιβλικό Ιώβ, μόνο που ο Άχαμπ δεν είναι Ιώβ για να μπορεί να αντέξει υπομονετικά τις δοκιμασίες του. Δεν τον ενδιαφέρει αν η λευκή φάλαινα ενεργεί για λογαριασμό της ανώτερης δύναμης που κρύβεται πίσω από τη μάσκα δηλαδή του Θεού ή αν ενεργεί σκόπιμα και με δική της πρωτοβουλία. Ο καπετάνιος είναι αποφασισμένος να εκδικηθεί.

Ο Μόμπι Ντικ είναι η τεράστια λευκή φάλαινα που στέρησε το πόδι του Άχαμπ. Η λευκότητα της είναι η πιο παράξενη πινελιά του μυθιστορήματος, ένα σύμβολο απόκοσμο και συγχρόνως υπενθύμιση όχι αγνότητος όπως πολλοί θεωρούν το λευκό χρώμα, αλλά θανάτου.

Το μυθιστόρημα καταφέρνει να να κρατήσει σε διαρκή εγρήγορση τον αναγνώστη, κάνοντας τον κοινωνό μιας διαρκούς αναμονής. Μπορεί το φαλαινοθηρικό να συναντά κι άλλες φάλαινες στον δρόμο του, κάπου εκεί όμως, στο βάθος του θαλάσσιου ορίζοντα, όλοι περιμένουν της ανάδυση του λευκού κήτους. Όταν αυτό εμφανίζεται, καταλαβαίνουν όλοι πως το μέγεθός του ξεπερνά κάθε φαντασία. Βρίσκονται ενώπιον του μεγαλύτερου πλάσματος της γης και αμέσως αντιλαμβάνονται πως η δύναμή του ξεπέρνα όλα τα μέσα και τις δυνάμεις τους. Απελπισμένος ο Ανθυποπλοίαρχος Σταμπ καλεί τον καπετάνιο να συνέλθει και να μην στερήσει από το πλήρωμα την επιστροφή στο σπίτι τους. «Πάμε να φύγουμε», τον ικετεύει. «Άσε το πλήρωμα να ξαναδεί το σπίτι του». Η μανία όμως του Άχαμπ είναι ανεξέλεγκτη. Το κύτος αποτελεί γι΄ αυτόν τον αντίπαλο της κορυφαίας μάχης της ύπαρξής του. Το καμάκι του βρίσκει τον στόχο, συγχρόνως όμως το σκοινί τον πνίγει. Το λαβωμένο θηρίο, εξαγριωμένο, σπέρνει τον θάνατο και ζωντανός μένει μόνον ο Ισμαήλ για να μας διηγηθεί την ιστορία.

Μεγάλο παραμένει οτ ερώτημα αν ο συγγραφεύς θέλησε να περάσει ένα μήνυμα προειδοποίησης προς τον σύγχρονο άνθρωπο για την καταστροφή που επίκειται από την αλαζονική στάση του ανθρώπου απέναντι στην φύση. Σημασία εχει πως το μυθιστόρημα, ιδωμένο μέσα από μια σύγχρονη οικολογική ματιά, αναδεικνύει έναν πόλεμο ανάμεσα στον άνθρωπο και τη Δημιουργία, έναν αχόρταγο ανθρώπινο κυνισμό που οδηγεί στην αυτοκαταστροφή.

Η λευκή φάλαινα, ως το ον που συμπυκνώνει όλη την δύναμη της φύσης, στέκεται απέναντι στον άνθρωπο και προφητεύει πως στον πόλεμο που ο ίδιος κήρυξε ανάμεσα σ΄ αυτόν και τη ζωή, η ζωή θα νικήσει.