Ὁ Κανὼν πρῶτος τῆς Ἐορτῆς, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς.
Πανηγυριζέτωσαν οἱ θεόφρονες.
Ποίημα τοῦ Κυρίου Κοσμᾶ.
ᾨδὴ α’ Ἦχος α’
Ὁ Εἱρμός
«Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ, ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεὴς Παρθένε μνήμη σου,
πάντας συνηγάγετο, πρὸς εὐφροσύνην τοὺς πιστούς,
ἐξαρχούσης Μαριάμ, μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων τῷ σῷ,
ᾄδοντας Μονογενεῖ, ἐνδόξως ὅτι δεδόξασται».
Απλή σύνταξη
ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεής, Παρθένε, μνήμη Σου, πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ,
συνηγάγετο πάντας τοὺς πιστούς πρὸς εὐφροσύνην,
ᾄδοντας τῷ Σῷ Μονογενεῖ ἐξαρχούσης Μαριάμ
μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων. Ἐνδόξως ὅτι δεδόξασται.
Μετάφραση
Η ιερή και δοξασμένη μνήμη σου, Παρθένε,
κεκοσμημένη με την θεία δόξα
συγκάλεσε όλους εμάς τους πιστούς, για να χαρούμε,
ψέλνοντας τον Μονογενή σου Υιό
καθώς προεξάρχει του χορού η Μαριάμ με τύμπανα,
γιατί σαν δοξασμένη που είσαι.
σου αξίζει να δοξάζεσαι,
Ερμηνεία
Το τροπάριο αυτό του ύμνου που πρόκειται να αποδοθεί στην Υπεραγία Θεοτόκο, σχετικά με τον εορτασμό της μνήμης της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι εισαγωγικό. Η μνήμη της Θεοτόκου είναι «ιερή», διότι και το πρόσωπο που τιμάται είναι ιερό, εφόσον πρόκειται για μητέρα Θεού και «ευκλεής» δοξασμένη, διότι εορτάζεται από όλη την οικουμένη και προπάντων από όλον τον ελληνισμό. Αυτή είναι και η αιτία της συγκέντρωσης των πιστών, πράγμα που θα προκαλέσει «ευφροσύνη» δηλαδή χαρά. Πώς όμως δικαιολογείται το ότι ο υμνογράφος μας καλεί «προς ευφροσύνην» τη στιγμή που πρόκειται για κηδεία; Ο υμνογράφος γνωρίζει την μετάσταση της Θεοτόκου και τα εγκαίνια και της δικής μας ανάστασης, γι’ αυτό και μας καλεί όχι σε ένα πένθιμο γεγονός αλλά σε ένα ευφρόσυνο. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση έχει και ο λαός του Θεού για τον εορτασμό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Οι εορτασμοί γίνονται με χορούς και πανηγύρια, πράγμα που αποδεικνύεται στην πράξη στην προκειμένη περίπτωση, διότι είναι πολλά τα πανηγύρια το Δεκαπεντάγουστο της Παναγίας. Τους χορούς θα τους σύρει η Μαριάμ. Ποια είναι αυτή η Μαριάμ. Ασφαλώς δεν είναι η Κόρη της Άννας και του Ιωακείμ, αφού αυτή είναι κεκοιμημένη και γιορτάζουμε την κοίμησή της. Είναι η αδελφή του Μωυσή, η οποία μετά την ασφαλή διάβαση της Ερυθράς θάλασσας των Εβραίων έστησε χορούς, για να γιορτάσουν το γεγονός. Στην ίδια αποδίδεται και ανάλογος ύμνος και γι’ αυτό οι υμνογράφοι αφιερώνουν το πρώτο τροπάριο των Καταβασιών και των Κανόνων σε αυτήν. Ο εορτασμός της Παναγίας αντανακλά την δοξολογία προς τον Μονογενή Υιό της και Θεό, τον Χριστό, ο οποίος και στην περίπτωση της Κοίμησης της Θεοτόκου θα παίξει σημαντικό ρόλο, αφού αυτός τώρα θα την πάρει στην αγκαλιά του και θα την φέρει «εις τας αιωνίους μονάς», τον Παράδεισο. Ο Χριστός ως Θεός είναι δοξασμένος, απέδειξε δηλαδή την θεϊκή του δύναμη με την Ανάστασή του και δεν χρειάζεται να του αποδώσουμε εμείς δόξα. Παρόλα αυτά δικό μας καθήκον και υποχρέωση είναι να ευχαριστούμε και να δοξολογούμε τον Χριστό για όλα όσα έκανε για μας. Επομένως του αξίζει κάθε δοξολογία και κάθε υμνολογία.
Κείμενο (α ΄τροπάριο α΄ Ωδής)
Ἀμφεπονεῖτο ἀΰλων τάξις οὐρανοβάμων ἐν Σιὼν τὸ θεῖον σῶμά σου,
ἄφνω δὲ συρρεύσασα τῶν Ἀποστόλων ἡ πληθύς
ἐκ περάτων Θεοτόκε σοὶ παρέστησαν ἄρδην,
μεθ’ ὧν ἄχραντε, σοῦ τὴν σεπτήν, Παρθένε, μνήμην δοξάζομεν.
Απλή σύνταξη
τάξις οὐρανοβάμων ἀΰλων αμφεπονεῖτο ἐν Σιὼν τὸ θεῖον σῶμά σου,
ἄφνω δὲ ἡ πληθύς τῶν Ἀποστόλων συρρεύσασα
ἐκ περάτων, Θεοτόκε, παρέστησαν σοὶ ἄρδην,
μεθ’ ὧν, ἄχραντε Παρθένε, δοξάζομεν σοῦ τὴν σεπτήν μνήμην.
Μετάφραση
Ενώ οι ταξιαρχίες των άυλων και ουρανοδρόμων πνευμάτων
φρόντιζαν στη Σιών το θείο σώμα σου, Θεοτόκε,
το πλήθος των Αποστόλων συνέρρευσε ξαφνικά
από όλα τα πέρατα της γης
για να σε συμπαρασταθούν όλοι μαζί, Άχραντε Παρθένε,
κι εμείς μαζί με αυτούς δοξολογούμε την ιερή μνήμη σου.
Ερμηνεία
Το πρώτο τροπάριο του Κανόνα, ο ειρμός της Α΄ Ωδής, είναι το κάλεσμα του υμνογράφου για τον προεόρτιο εορτασμό της Μετάστασης της Θεοτόκου. Με το δεύτερο τροπάριο μπαίνουμε στην ουσία του εορτασμού, ο οποίος συνίσταται σε δύο σημαντικά γεγονότα κατά την Κοίμηση της Θεοτόκου: Η συμμετοχή των άυλων δυνάμεων και ο ταυτόχρονος και θαυμαστός τρόπος προσέλευσης των Αποστόλων. Οι άυλες και ουράνιες δυνάμεις άρχισαν να περιποιούνται και να δείχνουν σεβασμό στο σώμα της Παναγίας, το οποίο χαρακτηρίζεται ως θεϊκό, γιατί γέννησε έναν Θεό, αλλά δεν γνωρίζουν ακόμη ότι αυτό το σώμα δεν θα μείνει για πολύ χρόνο κάτω στην γη αλλά θα έρθει ο Υιός της και Θεός της να το πάρει μαζί του. Αυτό αργότερα θα το μάθουν και θα απορήσουν, ενώ ταυτόχρονα θα δοξολογήσουν την Παναγία, η οποία περιβεβλημένη με την θεία δόξα, που πήρε στην αγκαλιά του Υιού της και Θεού της, ανέβηκε στου ουρανούς και οι άγγελοι φωνάζουν τους αγγέλους που ήταν στις πύλες του ουρανού να τις ανοίξουν για να μπει η βασιλομήτωρ Θεοτόκος: «άρατε πύλας» φώναζαν.
«Πύλαι ἐπάρθητε ὅπως, τοῦ Θεοῦ ἡ πύλη, ἐν πολλῇ εἰσέλθῃ χαρᾷ ἀπαύστως τῷ κόσμῳ, αἰτουμένη τὸ μέγα ἔλεος».
Το πλήθος των Αποστόλων συγκεντρώθηκε με θεϊκό τρόπο. Νεφέλες ήρθαν στα πέρατα της γης, όπου πήγαν οι Απόστολοι να κηρύξουν τον Χριστό, τους άρπαξε και τους έφερε όλους μαζί, για να κηδεύσουν το θείο σώμα της Παναγίας. Όλοι τους ασφαλώς θα διερωτήθηκαν πώς έγινε και μαζεύτηκαν όλοι μαζί την ίδια ώρα, αλλά κανείς κανένας δεν αμφισβήτησε την αναγκαιότητα της συγκέντρωσής τους. Μόνο ο «άπιστος» Θωμάς έλειπε και πάλι από σημαντικό αυτό γεγονός, αλλά αυτό έγινε κατά Θεία πρόνοια, για να βεβαιωθεί η μετάσταση της Θεοτόκου.
Αυτό ακριβώς το διπλό γεγονός είναι το θέμα του Κανόνα αλλά και ο λόγος του εορτασμού της Παναγίας σε αυτήν την έκταση.
Κείμενο (β΄ τροπάριο α΄ Ωδής)
Νικητικὰ μὲν βραβεῖα ἤρω κατὰ τῆς φύσεως Ἁγνή, Θεὸν κυήσασα,
ὅμως μιμουμένη δέ τὸν ποιητήν σου καὶ Υἱόν, ὑπὲρ φύσιν ὑποκύπτεις,
τοῖς τῆς φύσεως νόμοις· διὸ θνῄσκουσα σὺν τῷ Υἱῷ ἐγείρῃ διαιωνίζουσα.
Απλή σύνταξη
ἤρω νικητικὰ μὲν βραβεῖα κατὰ τῆς φύσεως,
Ἁγνή, Θεὸν κυήσασα,
ὅμως μιμουμένη δέ τὸν ποιητήν σου καὶ Υἱόν,
ὑπὲρ φύσιν ὑποκύπτεις τοῖς τῆς φύσεως νόμοις·
διὸ θνῄσκουσα σὺν τῷ Υἱῷ ἐγείρῃ διαιωνίζουσα.
Μετάφραση
Σήκωσες τα βραβεία της νίκης κατά της φύσης,
Αγνή, με το να γεννήσεις έναν Θεό,
όμως μιμούμενη τον δημιουργό σου και Θεό
με υπερφυσικό τρόπο υποκύπτεις στους νόμους της φύσης.
Γι’ αυτό, αν και πεθαίνεις, θα εγερθείς όπως ο Υιός σου
μένοντας πάντα μαζί του εις τους αιώνες.
Ερμηνεία
Το θέμα αυτό, της νίκης κατά της φύσης, ο υμνογράφος θα το θίξει και στην θ΄ Ωδή «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι, ἐν σοὶ Παρθένε ἄχραντε» αλλά εδώ μιλάει για νικητήρια βραβεία, χωρίς να τα κατονομάσει όπως στην θ΄ Ωδή. Εδώ κάνει σύγκριση της μετάστασης της Θεοτόκου με την Ανάσταση του Χριστού. Εδώ το πλάσμα μιμείται τον Πλάστη στην υπερνίκηση της φύσης. Όμως ως άνθρωπος, όπως ο Χριστός, πεθαίνει προσωρινά, αλλά τελικά δεν πρόκειται για θάνατο αλλά για κοίμηση. Όπως ο Χριστός έγινε «πρωτότοκος των νεκρών» δηλαδή ο πρώτος νεκρός που αναστήθηκε, έτσι και η Παναγία ακολουθώντας το παράδειγμα του Χριστού με την θεϊκή του δύναμη εγείρεται και ανασταίνεται, προοιωνίζοντας έτσι και την δική μας ανάσταση. Στο εξής δεν θα μιλάμε για θάνατο αλλά για κοίμηση, δεν θα μιλάμε για νεκρούς αλλά για κεκοιμημένους, δεν θα μιλάμε για νεκροταφείο αλλά για κοιμητήριο. Όταν ο ποιητής την χαρακτηρίζει «ως κλίμακα η μετάγουσα εκ γης προς ουρανόν» αυτό ακριβώς εννοεί. Αυτό πραγματοποιείται με την Μετάσταση της Θεοτόκου.
Ὁ Κανὼν δεύτερος τῆς Ἐορτῆς.
Ποίημα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.
ᾨδὴ α’ Ἦχος δ’
Ὁ Εἱρμὸς
«Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται Πνεύματος,
καὶ λόγον ἐρεύξομαι τῇ Βασιλίδι Μητρί,
καὶ ὀφθήσομαι, φαιδρῶς πανηγυρίζων,
καὶ ᾄσω γηθόμενος, ταύτης τήν Κοίμησιν».
Απλή σύνταξη
«Ἀνοίξω τὸ στόμα μου καὶ πληρωθήσεται Πνεύματος
καὶ ἐρεύξομαι λόγον τῇ Βασιλίδι Μητρί,
καὶ ὀφθήσομαι φαιδρῶς πανηγυρίζων
καὶ ᾄσω γηθόμενος ταύτης τήν Σύλληψιν».
Μετάφραση
Θα ανοίξω το στόμα (της ψυχής) μου και θα γεμίσει από Άγιο Πνεύμα και θα βγάλω από
τα βάθη της καρδιάς μου ένα λόγο πανηγυρικό
για την Βασιλομήτορα και τότε θα φανώ πως πανηγυρίζω
με λαμπρότητα και θα ψάλλω όλος χαρά τη Θεία της Σύλληψη.
Ερμηνεία
Ο υμνογράφος δανείζεται από δύο στίχους του Δαυίδ: «Το στόμα μου ήνοιξα και ήλκυσα πνεύμα» και «εξηρεύξατο η καρδία μου λόγον αγαθόν». Εδώ ο υμνογράφος όταν λέγει στόμα δεν εννοεί το στόμα του σώματος αλλά το στόμα της νόησης. «Δύναται είναι της ψυχής στόμα η διανοητική δύναμις» υποστηρίζει ο Γρηγόριος Νύσσης. Και όπως από το στόμα ενός δοχείου, αν είναι στενό, μπαίνουν λίγα υγρά, ενώ αν είναι φαρδύ, μπαίνουν πολλά, έτσι και το στόμα της ψυχής. Το Άγιον Πνεύμα γεμίζει το στόμα του πιστού, όπως το χελιδόνι δίνει τροφή στον νεοσσό. Για να είναι όμως ανοιχτό το στόμα της ψυχής πρέπει να υπάρχει αγαθή προαίρεση και πίστη σταθερά.
Ο υμνογράφος χρησιμοποίησε το ρήμα ερεύγομαι που έχει σχέση με το ρέψιμο, για να τονίσει ότι ο λόγος του προέρχεται αυθόρμητα μέσα από την καρδιά του, η οποία φωτίστηκε από το Άγιον Πνεύμα χωρίς δεύτερες σκέψεις και υπολογισμούς.
Επίσης ο υμνογράφος χρησιμοποιεί το άσω, για να τονίσει ότι βρισκόμαστε στην Α΄ Ωδή, όπου αναφέρεται το «άσωμεν τω Κυρίω, ότι δεδόξασται».
Στην Πρώτη ωδή, ο υμνογράφος φτιάχνει ένα, θα λέγαμε, προοίμιο, για να μας προϊδεάσει για όσα πρόκειται να ακούσουμε στον Ακάθιστο ύμνο, που, στο μεγαλύτερο μέρος του εξυμνεί την Παναγία με καταπληκτικές εικόνες και λογοτεχνικά σχήματα. Αν, οδηγούμενοι από το Άγιο Πνεύμα, ελάλησαν οι ιεροί συγγραφείς της Βίβλου, και ο Ψαλμωδός το επικαλείται, για να εκπέμψει από την καρδιά του λόγον αγαθόν, γιατί να μην κάνει το ίδιο κι ο «δικός μας» ποιητής, ώστε να εξυμνήσει επαξίως τη Θεοτόκο; Κατά ανάλογο τρόπο πρέπει και οι πιστοί να επιδιώκουν τα «κρείττονα χαρίσματα» του Πνεύματος, ως «δοχεία» της Θείας Χάριτος, αντιπαραθέτοντάς τα στις προκλήσεις ενός αμαρτωλού, παραστρατημένου κόσμου.
Κείμενο (α΄ τροπάριο α΄ Ωδής)
Παρθένοι νεάνιδες, σὺν Μαριὰμ τῇ Προφήτιδι,
ᾠδὴν τὴν ἐξόδιον νῦν ἀλαλάξατε·
ἡ Παρθένος γάρ, καὶ μόνη Θεοτόκος,
πρὸς λῆξιν οὐράνιον διαβιβάζεται.
Απλή σύνταξη
Παρθένοι νεάνιδες σὺν Μαριὰμ τῇ Προφήτιδι,
ἀλαλάξατε νῦν τὴν ἐξόδιον ᾠδὴν ·
ἡ Παρθένος γάρ καὶ μόνη Θεοτόκος
διαβιβάζεται πρὸς λῆξιν οὐράνιον.
Μετάφραση
Νεαρές Παρθένες μαζί με την Μαριάμ την προφήτισσα
ψάλτε τώρα τον εξόδιο ύμνο,
γιατί η Παρθένος και η μόνη Θεοτόκος
μεταβαίνει σε ουράνια ανάπαυση
Ερμηνεία
Είναι γνωστό ότι οι Ισραηλίτες μετά την σωτήρια διάβαση της Ερυθράς θάλασσας σχημάτισαν δύο χορούς, έναν με τον Μωυσή και έναν με την αδελφή του την Μαριάμ, για να γιορτάσουν την νικητήρια διάβασή τους και να ευχαριστήσουν τον Θεό. Το γεγονός αυτό περιγράφεται σε όλες τις πρώτες Ωδές των Κανόνων και βασικά στην Βιβλική πρώτη Ωδή, όπου περιλαμβάνεται ο νικητήριος ύμνος: «άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται». Αυτό το γεγονός μας θυμίζει ο υμνογράφος και προτρέπει σε νεαρές κοπέλες να ψάλλουν τον εξόδιο ύμνο, ο οποίος δεν είναι πένθιμος αλλά χαρούμενος.
Όταν εμείς μιλάμε για εξόδιο ακολουθία, συνήθως το μυαλό μας πηγαίνει στο θλιβερό γεγονός του θανάτου, δηλαδή για το τέλος μας ζωής. Δεν είναι όμως έτσι κατά την ορθόδοξη πίστη. Έξοδος σημαίνει πέρασμα και εξόδιος ύμνος είναι ο ύμνος κατά το πέρασμα από αυτήν την ζωή στην άλλη ζωή. Δεν πρόκειται επομένως για τέλος πορείας αλλά για μια αλλαγή πορείας, για μετάβαση από την επίγεια ζωή στην ουράνια. Αυτή η μετάβαση στοιχειοθετεί και κρίση και επομένως ανάλογα με τα έργα του ο καθένας θα έχει την αμοιβή του. Όσοι φοβούνται τον θάνατο, φοβούνται το ενδεχόμενο τιμωρίας για τις πράξεις τους ή γιατί τους είναι κάτι το άγνωστο εκεί που θα πάνε.
Το παράδειγμα όμως μας το δίνει η Παναγία, η οποία είναι φυσικά η μόνη Θεοτόκος και γι’ αυτό μεταβαίνει προς την αιώνια ανάπαυση, αλλά και σε όσους έχει γεννηθεί μέσα τους ο Θεός, μπορούν να ελπίζουν σε μια ουράνια ανάπαυση. Αυτό εξάλλου εύχεται και η εκκλησία στην εξόδιο ακολουθία: «εις την κατάπαυσίν Κυριε, όπου πάντες οι άγιοί σου αναπαύονται ανάπαυσον, Κύριε, τας ψυχάς των δούλων σου…». Η Παναγία με την Μετάστασή της μας άνοιξε τον δρόμο για την αιώνια ανάπαυση.
Κείμενο (β΄ τροπάριο α΄ Ωδής)
Ἀξίως ὡς ἔμψυχον, σὲ οὐρανὸν ὑπεδέξαντο, οὐράνια Πάναγνε,
θεῖα σκηνώματα, καὶ παρέστηκας, φαιδρῶς ὡραϊσμένη,
ὡς νύμφη πανάμωμος, τῷ Βασιλεῖ καὶ Θεῷ.
Απλή σύνταξη
Οὐράνια θεῖα σκηνώματα, Πάναγνε,
αξίως ὑπεδέξαντο σὲ ὡς ἔμψυχον οὐρανὸν,
καὶ παρέστηκας φαιδρῶς ὡραϊσμένη
ὡς νύμφη πανάμωμος τῷ Βασιλεῖ καὶ Θεῷ.
Μετάφραση
Οι ουράνιες θείες δυνάμεις, Πάναγνε,
σε υποδέχτηκαν, όπως σου άξιζε, ως έμψυχο ουρανό
και παραστάθηκες εξαιρετικά καλλωπισμένη
ως πάναγνη Νύφη στον Βασιλιά και Θεό σου.
Ερμηνεία
Η Παναγία εδώ χαρακτηρίζεται όχι ως έμψυχος κιβωτός αλλά ως έμψυχος ουρανός. Ο χαρακτηρισμός αυτός είναι πολύ πιο σημαντικός, διότι, αν η έμψυχος κιβωτός, όπως είπαμε και αλλού, δεν περιέχει τα υλικά σημεία της παρουσίας του Χριστού, όπως η κιβωτός της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά τον ίδιο τον Χριστό σωματικά, ο έμψυχος ουρανός, είναι ανώτερος, διότι, όπως ο ουρανός είναι δημιούργημα του Θεού, έτσι κι η Παναγία είναι το σκεύος της εκλογής, που έφερε τον ουρανό στη γη και έγινε και η ίδια έμψυχος ουρανός, δηλαδή ουράνιος άνθρωπος,
Η έμψυχη ουράνια υπόσταση της Παναγίας είναι ίδια με τα ουράνια σκηνώματα, γι’ αυτό και αυτά την υποδέχτηκαν, όπως την άξιζε. Τα σκηνώματα αυτά δεν είναι μόνο ουράνια αλλά και θεία, δηλαδή έχουν μέσα τους τον Θεό. Τέτοια σκηνώματα του Θεού είναι οι άγγελοι του Θεού στον ουρανό αλλά και οι άγιοι εδώ στη γη. Αυτά λοιπόν τα σκηνώματα, άγγελοι και άγιοι, υποδέχτηκαν με χαρά κάτι πολύ οικείο γι’ αυτούς και μάλιστα πολύ ανώτερο από αυτούς, διότι αυτοί βρίσκονται κοντά στο Θεό, η Παναγία όμως ήρθε και κάθισε στα δεξιά του Χριστού. Ο Ησαΐας προφητικά είδε αυτήν την σκηνή και μας την περιγράφει: «παρέστη ἡ βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου ἐν ἱματισμῷ διαχρύσῳ περιβεβλημένη, πεποικιλμένη» (ψαλμ 44,9).
Η τιμή που της κάνει ο Χριστός με το να την βάλει να καθίσει στα δεξιά της είναι πολύ μεγάλη, διότι πλάι στον βασιλέα των βασιλέων, τον Χριστό, μόνο βασίλισσα μπορεί να σταθεί. Και πράγματι είναι η βασιλομήτωρ, η οποία είναι πεποικιλμένη, περιβαλλομένη με διάχρυσο ιματισμό. Όμως η Παναγία δεν είναι μόνο η μητέρα του Χριστού αλλά και η νύμφη του, όπως αξίωσε και όλους τους ανθρώπους να είναι νύμφες του. Ως νύμφη λοιπόν πρέπει να είναι καλά στολισμένη, «φαιδρῶς ὡραϊσμένη» για να αρέσει στον Νυμφίο της τον Χριστό. Τα στολίδια όμως της Παναγίας δεν είναι από τον υλικό κόσμο, χρυσά ρούχα, χρυσά στεφάνια, χρυσές αλυσίδες, αλλά πνευματικά, δηλαδή είναι όλες οι αρετές, της ταπείνωσης, της υπακοής, της αγνότητας κλπ, με τα οποία στολίζεται κανείς με περισσότερη λαμπρότητα.
