Η ψηφιακή αναμετάδοση της Θείας Λειτουργίας: Όροι και Προϋποθέσεις

Η πανδημία του κορονοϊού δημιούργησε αναταράξεις σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας θέτοντας στους θεσμούς και το κοινωνικό σύνολο μπροστά διλήμματα, τις περισσότερες φορές πρωτόγνωρα. Η ταχύτητα εξάπλωσης της πανδημίας οδήγησε στη λήψη οριζόντιων περιοριστικών μέτρων, κάποιες φορές ενδεχομένως υπερβολικών, τα οποία επηρέασαν και τη λειτουργική ζωή και πράξη της Εκκλησίας δημιουργώντας εντάσεις μεταξύ Εκκλησίας και πολιτείας.

Το κύριο σημείο τριβής αφορούσε στην απόφαση της κυβέρνησης στις 16 Μαρτίου 2020 να απαγορεύσει τη συμμετοχή των πιστών στη Θεία λειτουργία, η τέλεση της οποίας επιτρεπόταν αποκλειστικά με σκοπό την τηλεοπτική μετάδοση της με τη συμμετοχή του ελάχιστου αριθμού συντελεστών. Η απαγόρευση ίσχυσε μέχρι τις 17 Μαΐου 2020, ενώ τέθηκε πάλι σε ισχύ από τον Νοέμβριο του 2021 έως τα τέλη Απριλίου του 2021 με ελάχιστες εξαιρέσεις. Όμως τα περιοριστικά υγειονομικά μέτρα δεν διατάραξαν μόνο τις σχέσεις Εκκλησίας και πολιτείας, αλλά δημιούργησαν και ρήγματα στην ενότητα της Εκκλησίας, αφού σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρήθηκαν φαινόμενα μη συμμόρφωσης στις αποφάσεις της ΔΙΣ από ιεράρχες και ιερείς πεπεισμένους ότι «η Εκκλησία υποτάχθηκε χωρίς αντίσταση στον καίσαρα, στην κρατική εξουσία, χωρίς να ορθώσει το ανάστημά της»¹.

Η καθολική απαγόρευση της συμμετοχής στη Θεία λειτουργία συνεπάγετο και την μη συμμετοχή στη μετάδοση της Θείας Κοινωνίας. Η Θεία λειτουργία μετακόμισε online και όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, ο αριθμός των ζωντανών αναμεταδόσεων της Θείας Λειτουργίας από τα κοινωνικά δίκτυα γιγαντώθηκε σε μια προσπάθεια κάλυψης της απόστασης μεταξύ των μελών του εκκλησιαστικού σώματος.

Όμως σε ποιο βαθμό και υπό ποιες προϋποθέσεις η ψηφιακή αναμετάδοση μπορεί να αποτελέσει αναπλήρωση της δια ζώσης Θείας λειτουργίας, ιδιαίτερα σε συγκυρίες έκτακτης ανάγκης, όπως αυτές που διαμορφώθηκαν από την πανδημία του κορονοϊού; Όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα η ψηφιοποίηση της Θείας Λειτουργίας αποστερεί από το λειτουργικό βίωμα καίρια στοιχεία του όπως, τις γλώσσες επικοινωνίας, τη συμμετοχή, αφού υποχρεώνει σε χωρική και ενίοτε χρονική απουσία των πιστών και τέλος τη Θεία Κοινωνίας με την οποία είναι στενά συνδεδεμένη η Θεία λειτουργία. Παράλληλα, η ψηφιοποίηση της Θείας λειτουργίας καταργεί τις προϋποθέσεις συγκρότησης σχέσεων κοινωνίας μεταξύ προσώπων δια μέσω των οποίων κάθε πρόσωπο ως εικόνα Θεού προσδιορίζεται από τη σχέση του με τον συνάνθρωπο. Ο πιστός, ο οποίος παρακολουθεί την Θεία Λειτουργία από έναν τηλεοπτικό δέκτη ή πίσω από την οθόνη ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή παραμένει εγκλωβισμένος στην ψηφιακή εικόνα της κοσμικής ματαιότητας, ενώ παράλληλα στερείται την θρησκευτική εικόνα, η οποία κατευθύνει τον άνθρωπο από την επίγεια φθαρτότητα στην εσχατολογική πληρότητα.² Όπως παρατηρεί ο Θερμός,³ ο άνθρωπος παρακολουθώντας τη Θεία λειτουργία από την βολή της πολυθρόνας, κινδυναεύει να χαθεί στην αυταπάτη της συμμετοχής, ενώ απουσιάζει η σωματική του παρουσία από το ναό, η οποία απαιτεί και την ανάλογη ασκητική.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις σχεδόν καθολικής αποδοχής της ψηφιοποίησης της Θείας λειτουργίας τόσο από την Εκκλησία όσο και από τους πιστούς. Οι κίνδυνοι στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω επισκιάστηκαν από την ανάγκη των πιστών, οι οποίοι δεν είχν σωματική πρόσβαση στη Θεία λειτουργία και στις ιερές Ακολουθίες καθ΄ οδόν προς το Πάσχα. Σύμφωνα με τον Παπαθανασίου⁴ για τον πιστό η συμμετοχή του στην εκκλησιαστική ζωή είναι κάτι σύμφυτο με τον τρόπο ύπαρξής του και κατ’ αυτό τον τρόπο η διαδικτυακή παρακολούθηση της Θείας λειτουργίας αποτελεί μια λύση. Όμως, συνεχίζει ο Παπαθανασίου, αυτό ισχύει με κάποιες προϋποθέσεις, αφού η εμπειρία αυτή οφείλει να ιδωθεί ως μια υπόμνηση και όχι ως κάτι το πλήρες, η διαδικτυακή παρακολούθηση δεν μπορεί να εκληφθεί ως ισοδύναμο της σωματικής παρουσίας. Η παρατήρηση αυτή βρίσκεται σε άμεση σχέση με το πως αντιλαμβάνεται τη Θεία Λειτουργία ο πιστός και αυτό δεν είναι κάτι νέο. Αν η παρουσία του πιστού στο ναό συνδέεται με ατομική διάθεση, σαν μια προσωπική υπόθεση, όπως η επίσκεψη στο σούπερ μάρκετ ή σε μια υπηρεσία, τότε το έλλειμα εντοπίζεται στο παρελθόν και όχι στη σημερινή δυσκολία του πιστού να αντιληφθεί ότι η διαδικτυακή παρακολούθηση της Θείας λειτουργίας αποτελεί υπόμνηση. Ο εκκλησιαζόμενος κατά τον Παπαθανασίου «δεν είναι θεατής, είναι συμπράττων και μάλιστα δεν πηγαίνει απλώς για να ακούσει τη Θεία λειτουργία, όπως συχνά λέγεται με παθητικότητα, αλλά για να…τραπεζωθεί παρέα με άλλους. Εννοώ ότι το εκκλησίασμα μαζί φτιάχνει μία τροφή (τη Θεία Κοινωνία), την οποία στην συνέχεια τη μοιράζονται όλοι μαζί, απολύτως εξισωτικά. Γι αυτό η θέαση απλώς της Θείας λειτουργίας είναι παρηγοριά, αλλά και έλλειμα, αφού απουσιάζει η Θεία Κοινωνία»⁵.

Αν λοιπόν η διαδικτυακή μετάδοση της Θείας λειτουργίας γίνεται αντιληπτή ως υπόμνηση έχει λόγο ύπαρξης σε διαφορετική περίπτωση αν γίνεται αντιληπτή ως θέαμα τότε συνιστά απλά ένα προϊόν προς κατανάλωση. Η δίψα των πιστών για επικοινωνία και διαπροσωπική επαφή στο πλαίσιο της λατρευτικής ζωής εκ καιρώ πανδημίας μπορεί να δικαιολογήσει την υποκατάσταση της φυσικής παρουσίας από την τεχνολογία; Μια τέτοια υποκατάσταση είναι συμβατή με την χριστιανική λατρεία; Και σε ποιο βαθμό συμβαδίζει η χριστιανική παράδοση με τη διαδικτυακή δημοσιοποίηση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας σε αμύητους ή άθεους; Όπως παρατηρεί ο Καλλιακμάνης,⁶ οι Πατέρες της Εκκλησίας διαφύλαξαν την ορθή πίστη στο πλαίσιο των μυστηρίων προκρίνοντας την μετοχή σε αυτά των μυημένων και όχι των αμύητων, υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στα συμβαίνοντα εντός του ναού και στον έξω κόσμο, αφού όπως επισημαίνει και ο Μέγας Βασίλειος ανάμεσα στο δόγμα και στο κήρυγμα υπάρχει μεγάλη διαφορά, δηλαδή το μεν σιωπάται το δε κήρυγμα δημοσιεύεται. Επίσης, η αναμετάδοση της Θείας λειτουργίας από οποιοδήποτε μέσο, ραδιόφωνο, τηλεόραση ή διαδίκτυο και κοινωνικά δίκτυα συμβάλλει στη δημιουργία μιας «εικονικής λατρευτικής ζωής⁷» εγείροντας εκκλησιολογικά και ποιμαντικά προβλήματα, όπως για παράδειγμα η υπέρβαση των τοπικών ορίων διαμέσου των ψηφιακών μέσων, η οποία συνιστά εκτροπή από την ιεροκανονική παράδοση και συνεπώς θα πρέπει να γίνεται «κατ΄οικονομίαν» και για καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης ή αδυναμίας παρουσίας. Όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο Καλλιακμάνης, «η λατρεία δεν “παρακολουθείται”, αλλά “μετέχεται” υπό των πιστών. Ο πιστός δεν είναι θεατής ή ακροατής, αλλά δότης και λήπτης συνάμα, ο οποίος “περιίσταται” και κοινωνεί του Δείπνου του Μυστικού⁸». Η πρόταση του Καλλιακμάνη⁹ για την υπέρβαση της εκκλησιολογικής ασυμβατότητας είναι να διακόπτεται η αναμετάδοση της εικόνας από το εσωτερικό του ναού μετά την εκφώνηση του κηρύγματος και να μεταδίδεται μόνο ο ήχος και εικόνες από τοιχογραφίες ή από τον προαύλιο χώρο του ναού, διαφυλάσσοντας το μυστήριο από την πρόσβαση άθεων ή αδιάφορων.

Το τηλεοπτικό ή διαδικτυακό δρώμενο εξελίσσεται ανεξάρτητα από την δική μας ενεργή συμμετοχή και συνεπώς γεννιέται το ερώτημα αν συνιστά μια σύναξη «επί το αυτό», αν αποτελεί πραγματική δοξολογία και αναφορά προς το Θεό, αν συνιστά σώμα Χριστού, αν δέχεται τη χαρά και τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος.

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ