Ο άγιος Ιερώνυμος και οι γυναίκες: επισκόπηση της αλληλογραφίας τους

Μία μεγάλη θεολογική προσωπικότητα, όχι τόσο γνωστή στα ελληνικά γράμματα, η οποία έμελλε να ταυτιστεί με τη δημιουργία του γυναικείου μοναστικού κινήματος στην Δύση, είναι αυτή του αγίου Ιερωνύμου. Ο άγιος Ιερώνυμος υπήρξε ένας πολυγραφότατος  εκκλησιαστικός  Πατέρας της Ύστερης Αρχαιότητας. Γεννημένος στην Στριδώνα της Δαλματίας, κάπου μεταξύ Κροατίας και Σλοβενίας, το 347 μ.Χ, έχοντας την οικονομική δυνατότητα να σπουδάσει στη Ρώμη και να εγκαταλείψει την οικογενειακή εστία (άλλωστε οι πληροφορίες που έχουμε για την οικογένειά του είναι ελάχιστες), μετά από πολλές προσωπικές περιπέτειες, κατέληξε το 382 μ.Χ στη Ρώμη ως γραμματέας του Πάπα Δάμασου Α’.

Εκεί ξεδίπλωσε όλα του τα τάλαντα και άφησε μία τεράστια παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές. Μελετώντας την χρονική γραμμή, βλέπουμε πως τότε αρχίζει και γίνεται γνωστός στις γυναίκες της αριστοκρατικής τάξης της Ρώμης, τις οποίες νουθετεί και διδάσκει για να ζουν με έναν εν Χριστώ τρόπο ζωής. Βασική τριπλέτα μαθητριών του στην Ρώμη ήταν η Παύλα, η Ευστοχία και η  Μαρκέλλα. Ο Ιερώνυμος έζησε εκεί μόλις τρία χρόνια. Μετά το θάνατο του Δάμασου, το 385 μ.Χ και μετά από έντονη δυσαρέσκεια του ρωμαϊκού κλήρου προς το πρόσωπό του, απογοητευμένος εγκατέλειψε την Δύση και επέλεξε ως ησυχαστήριο την Βηθλεέμ και την Ανατολή. Μαζί του, πιστές ακόλουθοι, η Παύλα και η Ευστοχία. Στα δύο μοναστήρια που ίδρυσε, επιδόθηκε σε μία πλούσια συγγραφική δραστηριότητα, ως το 420 μ.Χ, όπου έχουμε την εκδημία του. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά την μνήμη του στις 15 Ιουνίου.

 Όπως διαφαίνεται από το σύνολο της εργογραφίας και της επιστολογραφίας του, οι απόψεις του έγιναν το θεμέλιο για μία μερίδα Ρωμαίων γυναικών, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε το όνειρο του Λατίνου Πατέρα για την δημιουργία μοναστικού κινήματος στην Δύση. Η αλληλογραφία του Ιερωνύμου προσφέρει μία πολύτιμη μαρτυρία για τον ρόλο ενός κύκλου Ρωμαίων γυναικών της αριστοκρατικής τάξης στην εξέλιξη του μοναστικού ιδεώδους, στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 5ου αιώνα. Η αλληλογραφία του αγίου αποτελείται από περίπου 150 επιστολές ( σε κάποιες από αυτές αμφισβητείται η πατρότητά τους ) και οι 40 εξ αυτών απευθύνονταν σε γυναίκες, ως επί το πλείστον, χήρες. Σε αυτές τις επιστολές διαφαίνονται  οι απόψεις του Ιερωνύμου για το ρόλο της γυναίκας ως παρθένου, συζύγου και χήρας και των θέσεών του που άπτονται της αμφίεσης, του καλλωπισμού και της διατροφής της. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το ύφος των επιστολών του, το οποίο ήταν ιδιαιτέρως αυστηρό και επιβλητικό, καθώς ο άγιος ήθελε να παρακινήσει με όποιον τρόπο μπορούσε τις γυναίκες της αριστοκρατίας, να ακολουθήσουν τον ασκητισμό.

 Κεντρικός άξονας της διδασκαλίας του ήταν η διατήρηση της παρθενίας και η απομάκρυνση από κάθε σαρκική απόλαυση. Θα λέγαμε σχηματικά πως σε μία ιερωνυμική πυραμίδα αξιών, η παρθενία λαμβάνει την πρώτη θέση. Έπονται οι χήρες και την τελευταία θέση καταλαμβάνουν οι νυμφευμένες γυναίκες. Οι απόψεις του εμπεριέχονται σε μεγάλο βαθμό στην αλληλογραφία που αντάλλαξε με τις γυναίκες, οι οποίες αποκαλύπτουν τις συμβουλές του προς αυτές. Το ύφος των επιστολών επιτρέπει να κάνουμε το εξής σχόλιο: σίγουρα ο άγιος Ιερώνυμος είχε την σοφία, μα και την αυτοπεποίθηση πως οι επιστολές του θα ήταν αντικείμενο μελέτης σε ευρύτερο κοινό, οι επιστολές του δεν προορίζονταν μόνο για τις συγκεκριμένες γυναίκες. Οφείλουμε να του αναγνωρίσουμε την καθοριστική συμβολή του στην διάδοση των ασκητικών ιδεών, τόσο μέσα από τα έργα του για την υπεράσπιση της αέναης παρθενίας, όσο και από τις επιστολές με παραλήπτριες Ρωμαίες γυναίκες. Δύο ονόματα δεν πρέπει να ξεχνούμε όταν μιλάμε για τον ασκητισμό στη Δύση: του Μ. Αθανασίου και του Ιερωνύμου. Θεωρούνται δύο διαφορετικοί κρίκοι, στην ίδια αλυσίδα που συνδέει την μοναστική κοινότητα σε  Ανατολή και Δύση. Χάρη σε αυτούς τους μεγάλους Πατέρες, η μοναστική ζωή έγινε γνωστή στη Ρώμη. Σε ό,τι έχει να κάνει με τον άγιο μας, καθοδηγητικά ορόσημα απετέλεσαν η προσωπική του ως μοναχός εμπειρία στην έρημο και η βιβλική τεκμηρίωση των θέσεων του, που αναδεικνύουν την εξαιρετική ικανότητα που είχε ως ερμηνευτής της Βίβλου. Κάθε επιχείρημά του συνοδεύεται από βιβλικές αναφορές, από παραδείγματα του τρόπου ζωής των μοναχών της Ανατολή, ώστε όλα αυτά να γίνουν παραδείγματα για τις γυναίκες που ήθελαν να εγκαταλείψουν μία εκκοσμικευμένη ζωή και να γίνουν νύμφες του Χριστού.

Έννοιες όπως καλλωπισμός, αισθητική, φροντίδα για τον εαυτό, πολυτέλεια  και πλούτη για τον Ιερώνυμο δεν υπήρχαν, καθώς τίποτα από αυτά δεν έπρεπε να απασχολεί τις γυναίκες, καθώς φορώντας το μοναστικό ένδυμα, ήταν όλες ίδιες και ίσες ενώπιον του Χριστού. Κάποιες από τις μαθήτριές του επέλεξαν τον δρόμο της παρθενίας, άλλες έμειναν πιστές στην ανάμνηση του συζύγου και επιδόθηκαν στην διακονία, ενώ ορισμένες από αυτές παρέμειναν σε έναν εγκρατή γάμο. Στις επιστολές που αποτέλεσαν το πηγαίο υλικό μας, έγινε και η αποκάλυψη των λόγων που εξανάγκασαν τον άγιο να μεταβεί στη Βηθλεέμ. Κατηγορήθηκε για τις σχέσεις που διατηρούσε με τις γυναίκες της αριστοκρατίας και κατά συνέπεια μερίδα από τον λαό πίστευε πως οι γυναίκες αυτές γίνονται αντικείμενο οικονομικής  εκμετάλλευσης από τον ίδιο. Κατηγορίες οι οποίες δεν είχαν καμία βάση και δεν τεκμηριώνονται από την βιβλιογραφία, όμως καταλυτικές για τον άγιο Ιερώνυμο, ο οποίος δεν ξεπέρασε ποτέ το αρνητικό κλίμα.

Από την αλληλογραφία του Ιερωνύμου γίνεται γνωστή η ρηξικέλευθη απόφαση των γυναικών της αριστοκρατίας να εγκαταλείψουν τα εγκόσμια και να γίνουν μοναχές. Πρόκειται ένα ρήγμα στα θεμέλια της αριστοκρατικής τάξης, όπου οι γάμοι ήταν προαποφασισμένοι και σύμφωνα με τα συμφέροντα της κάθε οικογένειας. Οι γυναίκες της αριστοκρατίας έπρεπε να δείξουν υποταγή στις απαιτήσεις της τάξης τους. Μπορούμε με ασφάλεια να πούμε πως οι γυναίκες- παραλήπτριες των επιστολών του δεν άσκησαν τα καθήκοντά τους σε ίδια περιβάλλοντα. Άλλες επέλεξαν τον ασκητισμό τον οίκο- ιδρύοντας τα δικά τους μοναστήρια εντός της πόλης τους- και άλλες έγιναν μοναχές στην έρημο. Γίνεται κατανοητό, πως η καθεμία γυναίκα άσκησε τον μοναχισμό σύμφωνα με τη δική της ιδιοσυγκρασία.

Κατηγοριοποιώντας τις παραλήπτριες των επιστολών του, οι παρθένοι κόρες λαμβάνουν και το χάρισμα του να είναι κοντά στον Θεό.  Είναι προφανές πως για τον άγιο οι γυναίκες αυτές αρνήθηκαν τον γάμο, γνωρίζοντας το περιεχόμενο των Γραφών και των Πατέρων που υποστήριζαν την παρθενία και τις αξίες του μοναχισμού. Ο ρόλος ενός πνευματικού καθοδηγητή, όπως ο ίδιος, ήταν απαραίτητος, καθώς ακόμα και οι συγγενείς των παρθένων δεν ήταν ικανοί για να κρατήσουν τις γυναίκες αυτές στον δρόμο της αγνότητας.

Ως προς τις χήρες και τις παντρεμένες γυναίκες, η διδασκαλία του Ιερωνύμου ήταν συγκεκριμένη και σαφής. Οι χήρες έπρεπε να παραμείνουν ως έχουν,  καθώς ένας δεύτερος γάμος θα  οδηγούσε σε επανάληψη αμαρτιών και θα έπρεπε να εκμεταλλευτούν την δοσμένη από τον Θεό ευκαιρία, να σώσουν την ψυχή τους. Σκοπός τους ήταν -για όσες είχαν παιδιά- να διαπαιδαγωγήσουν με χριστιανικό τρόπο τα παιδιά τους. Ως προς τις ιερωνυμικές απόψεις για τον γάμο, παρατηρείται μία αντίφαση στα γραπτά του. Από την μία πλευρά καταγράφει τα μειονεκτήματα του γάμου και από την άλλη γνωρίζει πως είναι το μόνο μέσο για την αναπαραγωγή, οπότε δείχνει πιο διαλλακτικός στις θέσεις του. Στην πραγματικότητα θεωρεί τον γάμο κατώτερο της παρθενίας και αναγνωρίζει ως ανώτερο έναν εγκρατή γάμο.

Μέσα από τις νουθεσίες που προβάλλονται από τα κείμενα των επιστολών του, γίνεται γνωστό πως ο Ιερώνυμος δεν ήταν γνωστός μόνο στο όρια της Ρώμης. Οι επιστολές του σε κυρίες της Γαλατίας δείχνουν πως ο άγιος είχε γίνει γνωστός σε αρκετές περιοχές και πως ακόμα και γυναίκες που δεν τον γνώριζαν προσωπικά, του έστελναν επιστολές για να τον συμβουλευτούν σε ποικίλα θέματα: επεξηγήσεις των Γραφών, διατήρηση της παρθενίας, διαπαιδαγώγηση νέων παιδιών και τόσα άλλα. Είναι βέβαιο, πως ο άγιος χρωστά πολλά στις γυναίκες του κύκλου του. Χάρη στη Μαρκέλλα διατηρήθηκε η φήμη του στη Ρώμη. Στη Χεδιβία και την Αλγασία χρωστά το γεγονός ότι είχε φήμη και στην Γαλατία. Με την οικονομική βοήθεια της Παύλας μπόρεσε να ιδρύσει τα δύο μοναστήρια του στη Βηθλεέμ. Η Ευστοχία τον φρόντιζε μέχρι το τέλος της ζωής της.

Ο άγιος Ιερώνυμος είχε μία πολυεπίπεδη προσωπικότητα, η οποία ουδεμία σχέση είχε με τις κατηγορίες που είχε δεχθεί. Μία και μοναδική του έγνοια ήταν η σωτηρία της ψυχής της γυναίκας, η οποία μπορούσε να γίνει με την συνεχόμενη προσευχή, απομόνωση, αυστηρή νηστεία και μελέτη των Γραφών.

Επιλεγόμενη βιβλιογραφία

1.Laurence P., Jérôme et le nouveau modèle féminin: la conversion à la «vie parfaite«.”, έκδ. Brepols, Institut d’Études Augustiniennes, Paris 1997.

10.Καραγιαννόπουλος Ιω., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους Ι, έκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

11.Χουβαρδά Θ., Η γυναίκα στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία. Η περίπτωση της χριστιανικής χηρείας, Collecta Academica 31, έκδ. Ostracon, Θεσσαλονίκη 2018

2.Μαρίνης Σπ., Όσιος Ιερώνυμος, Βίος- Εποχή και σπουδαιότητα του έργου του, Τα ασκητικά, έκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, Θεσσαλονίκη, 2016

3.Κούκουρα Δ., Η θέση της γυναίκας στην Ορθόδοξη Εκκλησία και άλλα μελετήματα οικουμενικού προβληματισμού, έκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη, 2005

4.Αραμπατζής Χρ, Εκκλησιαστική Γραμματολογία και κείμενα της Πατερικής Γραμματείας, έκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 2020

5.Ιωαννίδης Φ., (Συλλογικό) Ο ιερός Αυγουστίνος, Η επίδραση της θεολογίας του σε Ανατολή και Δύση, έκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013.

6.Ιωαννίδης Φ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία της Δύσης, Collecta Academica VI, έκδ. Ostracon, Θεσσαλονίκη 2014

7.Ιωαννίδης Φ., Επιδράσεις του μοναχισμού της Ανατολής στον Κανόνα του οσίου Βενεδίκτου, έκδ. Επέκταση, Κατερίνη 1995

8.Ιωαννίδης Φ.Σ., Πατέρες και εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Δύσης, έκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη, 2010

9.Ιωαννίδης, Φ., Η Ορθόδοξη Πνευματικότητα της Δυτικής Πατερικής Παράδοσης, Collecta Academica V, έκδ. Ostracon Publishing, Θεσσαλονίκη 2014