Το ηθικό, το αληθινό και το ωραίο

Το ηθικό, το αληθινό και το ωραίο πιστεύω ότι είναι τα τρία πιο σημαντικά πράγματα στην ζωή ενός πολιτισμένου ανθρώπου. Και τα τρία πράγματα συνοδεύουν τον άνθρωπο από τότε που εμφανίστηκε στη ζωή.

Το ηθικό, το οποίο βασικά προκύπτει από το θρησκευτικό, θρησκευτική ηθική, και από την φιλοσοφία, φιλοσοφική ηθική, απασχόλησε πολύ σοβαρά τον άνθρωπο από τις πρώτες μέρες της ζωής και καθιέρωσε διάφορες θρησκείες και υιοθέτησε διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες δίνοντας  διάφορες ερμηνείες για φυσικά και κοινωνικά προβλήματα, που αντιμετώπιζε.

Μετά την θρησκευτική ερμηνεία του κόσμου προέκυψε η φιλοσοφική, η οποία είναι μια πιο σοβαρή προσπάθεια του ανθρώπου για την κατανόηση του κόσμου. Διατυπώθηκαν διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες από αξιόλογους φιλοσόφους, οι οποίοι έβλεπαν τον κόσμο ο καθένας από μια την δικιά του σκοπιά. Έτσι από την φυσική φιλοσοφία των Ιώνων φιλοσόφων κατά την αρχαϊκή περίοδο προχωρήσαμε στην ανθρωποκεντρική φιλοσοφία των φιλοσόφων της κλασικής εποχής, με πρωτοπόρο τον Σωκράτη, ο οποίος προέβη στην κοπερνίκεια αντιστροφή, στην εξέταση δηλαδή των ανθρωπολογικών ζητημάτων και όχι των φυσικών φαινομένων.

Η φιλοσοφική ερμηνεία του κόσμου οδήγησε στην επιστημονική, με την οποία ο άνθρωπος έψαχνε να βρει την αλήθεια των πραγμάτων, πέρα από θεωρητικές προσεγγίσεις. Τις βάσεις των επιστημών, όπως και της φιλοσοφίας, τις έθεσαν οι αρχαίοι Έλληνες και τις έκαναν τόσο γερές ώστε να αντέξουν στο χρόνο και να φτάσουν μέχρι τις μέρες μας. Σήμερα ζούμε την εποχή της επιστήμης, η οποία εξελίχτηκε σε εφαρμοσμένη, με την μορφή της τεχνολογίας, της ηλεκτρικής και της ηλεκτρονικής. Το ζητούμενο όμως το τί είναι ηθικό και το τί είναι αληθινό ποτέ δεν έπαψε να απασχολεί τον άνθρωπο.

Παράλληλα με το ηθικό και το αληθινό αναπτύχθηκε και το ωραίο και μάλιστα με ποικίλες μορφές. Η λογοτεχνία και οι καλές τέχνες ήταν διαχρονική απασχόληση του ανθρώπου, σε βαθμό ώστε οι εποχές να διαφοροποιούνται από τα χαρακτηριστικά αυτών των τεχνών του ωραίου. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη όχι μόνο από την γνώση, «φύσει του ειδέναι ορέγεται ο άνθρωπος» κατά τον Αριστοτέλη, αλλά και από την έκφραση της  συναισθηματικής και της ψυχικής του κατάστασης. Είναι και αυτή μια μορφή ερμηνείας του κόσμου μέσα από τα μάτια της ψυχής του καλλιτέχνη. Όσο χρήσιμο στη ζωή είναι το ηθικό και το αληθινό άλλο τόσο ωφέλιμο είναι και το ωραίο στην ζωή του ανθρώπου.

Εξετάζοντας όμως λίγο από πιο κοντά τα πράγματα ανακύπτουν δύο βασικά ερωτήματα:

1. Ποιος καθορίζει τι είναι ηθικό, τί αληθινό και τί ωραίο.
2. Αυτά τα τρία πράγματα είναι άσχετα μεταξύ τους ή έχουν κάποια σχέση.

Α. Παράγοντες διαμόρφωσης αυτών των αξιών

          Οι αξίες αυτές, η ηθική, η φιλοσοφία, η καλλιτεχνία  και λιγότερο η επιστήμη, εμπεριέχουν σε μεγάλο ή μικρό βαθμό στοιχεία υποκειμενικότητας αλλά υπάρχουν  και καθιερωμένες αξίες κατά εποχές, έτσι όπως καταστάλαξαν με την συνεχή έρευνα του πραγματικού.

          Η ηθική εξαρτάται από την πηγή προέλευσής της και κατά πόσο αυτή είναι αποδεκτή από το σύνολο των ανθρώπων. Ένα είναι γεγονός ότι όλες οι ηθικές στηρίζουν και διδάσκουν αρχές, που είναι πολύ σημαντικές για ην ζωή του ανθρώπου. Έτσι διαμορφώνεται και η κοινωνική ηθική, η οποία είναι υπεύθυνη για την σωστή κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχει απόλυτη ανάγκη από την ηθική και τους ηθικούς νόμους, γιατί σε αυτούς στηρίζεται όλη η οργάνωση της κοινωνίας, έτσι ώστε αυτή να είναι αρμονική και κατάλληλη για την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων. Άνθρωπος χωρίς ηθική και ηθικούς φραγμούς είναι επικίνδυνος για την κοινωνία και κατά τον Πλάτωνα πρέπει απομακρύνεται με κάθε τρόπο, ακόμη και με βίαιο.

          Από τους ηθικούς νόμους απορρέουν και οι νόμοι της πολιτείας, οι οποίοι καθορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ανθρώπων μέσα στην κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων. Μπορεί οι νόμοι της πολιτείας να θεσπίζονται από ανθρώπους, αλλά αυτοί οι άνθρωποι στηρίζονται πάνω σε ηθικές αρχές, για να καθορίσουν το τί πρέπει να κάνει και τί όχι ο πολίτης, γι’ αυτό και οι νομοθεσίες διαφόρων κρατών έχουν διαφορές. Υπάρχουν όμως κοινά στοιχεία, τα οποία απορρέουν από την κοινή ηθική συνείδηση, η οποία μπορεί να διαμορφώνεται από τις ηθικές αξίες μιας κοινωνίας αλλά οι ηθικές συνειδήσεις των ανθρώπων συχνά συμπίπτουν σε πολλά θέματα. Η αρτιότητα των ηθικών νόμων εξαρτάται από την πολιτιστική στάθμη του λαού, την «κουλτούρα», η οποία διαμορφώνεται σιγά σιγά με το πέρασμα των αιώνων. Ειδικά η πολιτιστική στάθμη των Ελλήνων είναι πολύ υψηλά, γιατί διαμορφώθηκε σε πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα από αξιόλογους ανθρώπους. Αυτό αποδεικνύεται από τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος υπήρξε το πρότυπο όλων σχεδόν των πολιτισμένων λαών όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και όλου του κόσμου.

          Η φιλοσοφία θα έλεγε κανείς, όπως το παραδέχονται και πολλοί διανοούμενοι, είναι αποκλειστικότητα της ελληνικής σκέψης, κι αυτό γιατί αναδείχθηκαν πολλοί αξιόλογοι φιλόσοφοι, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και τόσοι άλλοι, οι οποίοι ερεύνησαν διεξοδικά όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής και διατύπωσαν ιδέες και αρχές, οι οποίες έγιναν κοινά αποδεκτές. Πρόκειται για μια κοσμογονία φιλοσοφικών ιδεών με ποικιλία στις φιλοσοφικές θεωρήσεις, ώστε να καλύπτει και τους πλέον ανήσυχους και απαιτητικούς ερευνητές της ανθρώπινης ζωής.

          Η επιστήμη άνοιξε πολλούς ορίζοντες στην διανόηση και συνέβαλε καθοριστικά στην συνειδητή ένταξη του ανθρώπου στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Η επιστήμη προχωρεί βήμα προς βήμα κατακτώντας κατά καιρούς νέους τομείς γνώσεων ανασκευάζοντας πολλές φορές τις παλιές επιστημονικές θεωρήσεις. Οι γνώσεις της φύσης είναι άπειρες, όμως ο άνθρωπος κατακτά κάθε φορά και νέες γνώσεις κι έτσι προχωρεί ο πολιτισμός. Οι γνώσεις αυτές, όταν υπηρετούν πραγματικά το κοινωνικό συμφέρον, προωθούν την πρόοδο του πολιτισμού κι έτσι οι εποχές αλλάζουν συνεχώς. Η επιστήμη είναι η στέρεη βάση που μπορεί να στηριχθεί ο άνθρωπος και να προχωρήσει πιο πέρα, όμως οι δυνατότητες της επιστήμης μπορεί να είναι μεγάλες αλλά δεν είναι απεριόριστες, φτάνουν σε κάποιο σημείο και σταματούν, για να συνεχίσει η φιλοσοφία και η θρησκεία.

          Η καλλιτεχνία είναι «η τέχνη του καλού», δηλαδή του  ωραίου. Ο άνθρωπος ασφυκτιά μέσα στα στενά πλαίσια της επιστήμης και γι’ αυτό έχει ανάγκη απόδρασης από το ορθολογικό. Το ωραίο συμπληρώνει το χρήσιμο της επιστήμης κι έτσι ο άνθρωπος ικανοποιεί όχι μόνο τις γνωστικές του απαιτήσεις αλλά και τις ψυχικές του ανάγκες.  Ο άνθρωπος δεν έπαψε ποτέ να δημιουργεί ωραία πράγματα, τα οποία μπορεί να μην είναι απόλυτα χρηστικά είναι όμως απόλυτα αναγκαία για την ψυχική ισορροπία του ανθρώπου. Ένας ζωγραφικός πίνακας δεν είναι απόλυτα χρηστικός, όπως μια κατσαρόλα, αλλά όπως η κατσαρόλα ευφραίνει το στομάχι έτσι και ο ζωγραφικός πίνακας ευφραίνει την ψυχή και την κάνει να αισθάνεται ωραία.

Οι μορφές έκφρασης του ωραίου είναι ποικίλες, από την λογοτεχνία μέχρι τις «καλές τέχνες», αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική, μουσική κλπ. Η καλλιτεχνία έχει τον μεγάλο της δάσκαλο, την φύση, η οποία εμπνέει τους καλλιτέχνες είτε να την περιγράψουν είτε να την μιμηθούν. Ο άνθρωπος είναι έτσι φτιαγμένος ώστε να έχει καλαισθητικά αισθήματα και να αγαπά το ωραίο.

Τελικά ποιος καθορίζει τί είναι ηθικό, τί  αληθινό και τί ωραίο; Μα φυσικά ο άνθρωπος. Η προσπάθεια του ανθρώπου σε αυτούς τους τρεις τομείς  είναι συνεχής και αδιάλειπτη. Έτσι έχουμε συνεχώς επιτυχίες στους τομείς αυτούς κι έτσι επιτυγχάνεται η πρόοδος του πολιτισμού. Το βασικό στη συνέχεια ερώτημα είναι αν μπορούμε να έχουμε μόνο σε ένα ή και σε δύο και όχι και στους τρεις τομείς επιτεύγματα, και να  έχουμε και πάλι πρόοδο στον πολιτισμό ή θα πρέπει και οι τρεις αυτοί παράγοντες να συνυπάρχουν και να αμιλλώνται. Έχει επομένως άμεση σχέση ο ένας τομέας με τον άλλο ή είναι εντελώς άσχετοι μεταξύ τους, οπότε θα έχουμε μερική και αποσπασματική πρόοδο και όχι καθολική;

Β. Η συσχέτιση και η αλληλοεξάρτηση των τριών αξιών

          Αλήθεια μπορεί να υπάρχει ωραίο χωρίς να είναι και ηθικό; Νομίζω πως όχι, αν θέλουμε αυτές οι αξίες να υπηρετούν το πραγματικό συμφέρον του ανθρώπου. Ας πάρουμε μια ωραία ζωγραφιά με ένα ανήθικο θέμα. Βέβαια η καλλιτεχνία εξωραΐζει την ασχήμια αλλά όχι και την ανηθικότητα. Μα θα μου πείτε τα αρχαία αγάλματα είναι σχεδόν όλα γυμνά χωρίς να σκεπάζονται ούτε τα απόκρυφα σημεία. Αυτό το έργο στο βαθμό που δεν προκαλεί μπορεί να είναι ωραίο χωρίς να είναι ανήθικο. Συνήθως όμως οι σκηνές αυτές προκαλούν και μάλιστα πολύ έντονα, με αποτέλεσμα να βλέπουμε όχι το ωραίο στο προκείμενο έργο αλλά την ερωτική σκηνή και μόνο. Τα γυμνά αγάλματα δεν έγιναν για προκαλούν  πειρασμό στους ανθρώπους αλλά για να αναδείξουν την ομορφιά του σώματος, ανδρικού ή γυναικείου, και να θαυμάσουμε την καλλιτεχνική δεξιότητα του γλύπτη. Κι όμως συχνά η καλλιτεχνία επιστρατεύεται δήθεν στην υπηρεσία της τέχνης, ενώ στην πραγματικότητα αποσκοπεί στην υπηρεσία της τσέπης. Μπαίνουν επομένως άλλες σκοπιμότητες στα «καλλιτεχνικά» αυτά έργα, όπως η κερδοσκοπία και ο αισθησιασμός, που είναι ξένα ως προς την ουσία της τέχνης.

Όμως υπάρχει άλλη ομορφιά πολύ ανώτερη από την σωματική ομορφιά και την περιποίηση του σώματος. Αυτό κατανόησαν οι άγιες γυναίκες, οι οποίες ήταν πανέμορφες αλλά αδιαφόρησαν για την εξωτερική ομορφιά και στόλισαν την ψυχή τους με αρετές, για να γίνουν αρεστές στον Νυμφίο Χριστό.  Οι γυναίκες αυτές αποδεικνύουν με το βίο τους πως η ωραιότητα είναι θείο δώρο, που λαμπρύνεται, όταν η ψυχή αποζητά την πηγή του Αιώνιου Κάλλους, τον Θεό. Οι άγιες γυναίκες είχαν συναισθανθεί τη φενάκη των κοσμικών πραγμάτων και παράλληλα είχαν συνειδητοποιήσει την επίφαση ευδαιμονίας, που αυτά προσφέρουν. Περιφρόνησαν τη φυσική τους ομορφιά και εστίασαν τον αγώνα τους στην καθαρότητα της ψυχής τους.  Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το ωραίο συνυφαίνεται με το ηθικό και το αποτέλεσμα είναι γοητευτικό.

Ο εθνικός μας ποιητής έλυσε το πρόβλημα αυτό με τον καλύτερο τρόπο λέγοντας «όμορφος κόσμος ηθικός, αγγελικά πλασμένος». Εδώ η ομορφιά συμπορεύεται με την ηθική σε σημείο να προσφέρει πραγματική αγαλλίαση και ψυχική ευφορία. Η Φεγγαροντυμένη, η Ξανθούλα, η Αγνώριστη του Σολωμού είναι αιθέριες υπάρξεις που δεν προκαλούν τα κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου αλλά τον  ανεβάζουν σε υψηλές σφαίρες αισθητικής απόλαυσης. Επομένως το σκέτο όμορφο χωρίς να είναι ηθικό   δεν συμβάλλει στην ηθική εξύψωση του ανθρώπου. Η Εύα είδε το μήλο του δένδρου της γνώσεως του καλού και του κακού, που ήταν ωραίο,  παρασύρθηκε και παράκουσε την εντολή του Θεού. Επομένως αυτό το ωραίο δεν ήταν και ηθικό, με αποτέλεσμα να έχει οδυνηρές συνέπειες:  «καὶ εἶδεν ἡ γυνή ὅτι καλὸν τὸ ξύλον εἰς βρῶσιν καὶ ὅτι ἀρεστὸν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν καὶ ὡραῖόν ἐστι τοῦ κατανοῆσαι, καὶ λαβοῦσα ἀπὸ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ ἔφαγε (Γεν. 3, 6). Εδώ η γεύση «καλὸν τὸ ξύλον εἰς βρῶσιν» και η όραση (ὅτι ἀρεστὸν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν καὶ ὡραῖόν ἐστι τοῦ κατανοῆσαι) απατούν την Εύα, η οποία υποκύπτει σε πειρασμό και επαφίεται στην πλάνη των αισθήσεων, την οποία προκάλεσε ο αρχέκακος διάβολος.

Η προβολή της χυδαιότητας των αρχαίων Ελλήνων σε ορισμένα έργα, όπως στις κωμωδίες του Αριστοφάνη, δεν θα πρέπει να τις πάρουμε κατά γράμμα αλλά σαν ψυχικά και κοινωνικά φαινόμενα που απασχολούν τον άνθρωπο και πρέπει να δοθούν σωστές απαντήσεις. Η χριστιανική και μάλιστα η πατερική σκέψη, όπως του Μ. Βασιλείου ή του Γρηγορίου του Θεολόγου, παρέλαβε τα πιο υγιή στοιχεία της ελληνικής σκέψης και απέκλεισε άλλα, τα οποία σκανδαλίζουν τους ανθρώπους, ακολουθώντας το απόφθεγμα «πάντα δοκιμάζετε το καλό κατέχετε».

          Στη σύγχρονη εποχή γίνεται καταχρηστική εκμετάλλευση της τέχνης του χορού ή της μουσικής και άλλων καλών τεχνών αποσκοπώντας στην κερδοφορία ή μάλλον στην αισχροκέρδεια μέσω του σκανδαλισμού. Έτσι παρατηρείται έκλυση ηθών και η ηθική κατάσταση της κοινωνίας υποβαθμίζεται. Μόνο μεγάλοι καλλιτέχνες με βαθιά αίσθηση του ωραίου και του ηθικού, όπως ο Σολωμός, ο Σεφέρης, ο Ελύτης,  ο Βερίτης και άλλοι συνδυάζουν «το καλλιτεχνικό τερπνόν μετά του ηθικού ωφελίμου».

          Από την άλλη μεριά μπορεί να υπάρξει αληθινό χωρίς να είναι ηθικό; Ο Πλάτωνας τονίζει «πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία ου σοφία φαίνεται».  Αν η επιστήμη και η τεχνολογία δεν εδράζονται σε στέρεες ηθικές βάσεις, τότε ο άνθρωπος όχι πανούργος αλλά κακούργος γίνεται. Δυστυχώς το ζούμε από την εποχή του Πύργου της Βαβέλ μέχρι και τη σύγχρονη Βαβέλ της ανήθικης τεχνολογίας, που αποσκοπεί στην εκμετάλλευση του ανθρώπου και όχι στην πρόοδο ούτε καν στην επιβίωσή του. Έτσι εμφανίζονται τα ακραία φυσικά φαινόμενα απέναντι στα οποία ο άνθρωπος σηκώνει ψηλά τα χέρια του και παραδίνεται στην λαίλαπα των φυσικών φαινομένων. Ο προβληματισμός που γίνεται με την περιβαλλοντική εκστρατεία  είναι επιφανειακός και χωρίς βάθος. Μόνο ο σεβασμός της φύσης με το σκεπτικό ότι η φύση είναι δημιούργημα του Θεού, μπορεί να σταματήσει την αχαλίνωτη εκμετάλλευση της μάνας γης, η οποία όλους μας τρέφει, και να καλλιεργήσει την γνήσια οικολογική συνείδηση.

Η συνύπαρξη του ηθικού, του αληθινού και του ωραίου

          Το ηθικό, το αληθινό και το ωραίο στην πραγματική τους διάσταση συσχετίζονται άμεσα, είναι οι τρεις όψεις του ίδιου πράγματος. Η σχέση αυτών των τριών εννοιών είναι τριγωνική, δηλαδή το καθένα σχετίζεται με τα δυο άλλα και  τα δύο άλλα συνδέονται κι αυτά μεταξύ τους, όπως συμβαίνει και τις γωνίες ενός τριγώνου. Έτσι έχουμε ένα σχήμα, όπου όλα επικοινωνούν μεταξύ τους και βρίσκονται σε άμεση αλληλοεξάρτηση. Η τριγωνική αυτή δυναμική είναι ενισχυτική για όλα τα μέλη. Το ηθικό δεν μπορεί να μην είναι και αληθινό αλλά και ωραίο, και το αληθινό δεν μπορεί να μην είναι ωραίο αλλά και ηθικό, πράγμα αρκετά δύσκολο αλλά κατορθωτό. Αυτή η πραγματικότητα δεν είναι καθαρά ανθρώπινη αλλά αντανάκλαση μιας άλλης πραγματικότητας, τέλειας και  θεϊκής.

          Μεγάλοι άνδρες και σοφοί άνθρωποι ενσάρκωσαν αυτές τις αξίες και τις εξέφραζαν με διάφορους τρόπους. Μεγάλοι επιστήμονες διέπονται και διακηρύσσουν τις ηθικές αρχές και μιλούν για τα ωραία δημιουργήματα του Θεού ύστερα από βαθιά μελέτη και εμπεριστατωμένη έρευνα. Αυτοί οι άνθρωποι είναι και ηθικοί και αληθινοί και ωραίοι.

          Η σκέψη μας πηγαίνει στον Τριαδικό Θεό, ο οποίος είναι η τριαδική μονάδα, όπου το κάθε πρόσωπο εμπεριέχει και τα δύο άλλα πρόσωπα. Σε αυτήν την θεϊκή προσωπικότητα το ηθικό, το αληθινό και το ωραίο συνυπάρχουν στον απόλυτο βαθμό. Ο Χριστός παρόλες τις κακώσεις και τους βασανισμούς εξακολουθούσε να είναι ωραίος, να ξεπερνά όλους στην ομορφιά αλλά να ομορφαίνει και όλη την πλάση: «Ο ωραίος κάλλει παρά πάντας βροτούς ως ανείδεος νεκρός καταφαίνεται, ο την φύσιν ωραΐσας του παντός». Ο άνθρωπος πού είναι «κατ’ εικόνα Θεού» έχει από κάποια αμυδρή αντανάκλαση τις αξίες αυτές, εφόσον δεν καπηλεύονται και δεν υποβαθμίζονται. Ο άνθρωπος του Θεού έχει την ηθική ως οδηγό της ζωής του, το αληθινό το ζει στις πραγματικές του διαστάσεις και το ωραίο πλημμυρίζει την ύπαρξή του και εκφράζεται με την γαλήνια μορφή του. Ο Θεός μάς έδωσε την ευκαιρία να ζήσουμε αυτές τις θεϊκές ιδιότητες και να τις εφαρμόσουμε στην ζωή μας, αν θέλουμε αυτή να γίνει ηθική, αληθινή και ωραία.