Η Ιθάκη του Καβάφη

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=382867)

  Το ποίημα ανήκει στα ιστορικά – διδακτικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Καβάφης είναι ιστορικός αλλά στηρίζεται σε ιστορικά γεγονότα, για να στείλει μηνύματα. Ο Καβάφης διάβαζε πολύ ιστορία με μια διεισδυτική ματιά και σταματούσε σε κάποιες ιστορικές στιγμές, που τον συγκινούσαν και τις αναδείκνυες με έναν μοναδικό τρόπο. Επομένως διαβάζοντας αυτά τα ποιήματα ας μην ζητάμε ιστορική ύλη αλλά περισσότερο συμβολισμό με διδακτικό χαρακτήρα. Αυτός ο συμβολισμός των ποιημάτων αυτών έμεινε στην παγκόσμια μνήμη και συγκινεί πάντοτε τους αναγνώστες τους.

Ο ίδιος ο Καβάφης έγραψε τα ακόλουθα για το εν λόγω ποίημά του: «Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων ένα σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείραν, γνώσιν και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθ’ εαυτού. Κάποτε δε την «Ιθάκην», όταν φθάσει εις το τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν των προσδοκιών του∙ εν τούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε διότι: «Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».

Ας δούμε όμως πρώτα το ποίημα στην ολότητά του.

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Σχόλιο

          Προφανώς δεν πρόκειται για την Ιθάκη των Ιονίων νήσων αλλά για άλλη Ιθάκη, για την Ιθάκη του ο καθένας, δηλαδή το στόχο που βάζει κανείς στη ζωή του. Η απορία όμως είναι γιατί ο ποιητής ζητάει από τον αναγνώστη να είναι μακρύς ο δρόμος που θα φτάσει στον στόχο, στον προορισμό του. Την απάντηση την δίνει ο ίδιος ο ποιητής: Για να ζήσεις περιπέτειες όχι όμως απλές περιπέτειες αλλά περιπέτειες με τις οποίες κερδίζεις γνώσεις.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας[1],
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,

τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Σχόλιο

          Τα εμπόδια που συνάντησε ο Οδυσσέας κατά την επιστροφή στην πατρίδα του ήταν οι  Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο  άγριος Ποσειδώνας. Αυτούς, λέει ο ποιητής δεν θα τους συναντήσει κατά την διάρκεια του ταξιδιού σου για την επίτευξη του στόχου σου μόνο με μια προϋπόθεση: Να έχεις υψηλή σκέψη, δηλαδή υψηλά ιδανικά, και συγκίνηση στο σώμα και στο πνεύμα, δηλαδή αίσθημα και συναίσθημα και γενικότερα λεπτά αισθήματα.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,

θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,

 σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,

όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·

σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,

να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

Σχόλιο

          Εδώ τονίζεται η θετική πλευρά της αντιμετώπισης των εμποδίων, δηλαδή τα κέρδη που θα έχει κανείς από μια τέτοια αντιμετώπιση. Στη συνέχεια απαριθμεί ό,τι πολύτιμο υπάρχει σε αυτόν τον κόσμο, κοράλλια, κεχριμπάρια, έβενους, μυρωδικά και μάλιστα ηδονικά, για να τονίσει το πόσα πολλά και πόσο σπουδαία είναι αυτά τα κέρδη. Η συμβολική σημασία αυτών των αντικειμένων του πλούτου είναι προφανής και μας θυμίζει τους πολύτιμους λίθους, με τους οποίους θα κτιστεί η Νέα Ιερουσαλήμ κατά την Αποκάλυψη του Ιωάννη ευαγγελιστή. Εκείνα όμως που έχουν περισσότερη σημασία για τον ηδονοθήρα Καβάφη είναι τα ηδονικά μυρωδικά και οι σπουδασμένοι άνθρωποι των Αιγυπτιακών πόλεων της Ανατολής, από τους οποίους μπορείς να μάθεις πολλά και χρήσιμα. Γίνεται επομένως προφανές ότι τα κέρδη αυτής της αντιμετώπισης δεν είναι μόνο υλικά αγαθά αλλά και πνευματικά, να αποκτήσεις πείρα από τις εμπειρίες της ζωής.

Πάντα στον νου σου να ‘χεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.

Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου.
Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·

και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,

πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,

μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.

Σχόλιο

          Εδώ ο ποιητής γίνεται πιο σαφής, όταν τονίζει ότι δεν πρέπει να φύγει καθόλου από τα μάτια σου ο τελικός προορισμός, για τον οποίο έκανες το ταξίδι, οι στόχοι που έβαλες στη ζωή, για να τους κατακτήσεις. Τονίζει όμως και κάτι άλλο πιο σημαντικό λέγοντας ότι: δεν έχει τόση σημασία ο προορισμός του ταξιδιού όσο οι εμπειρίες που θα αποκτήσεις σε  αυτό το ταξίδι, γι’ αυτό και όσο περισσότερο χρόνο διαρκέσει, τόσα περισσότερα κέρδη θα έχεις, φυσικά με τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, την υψηλή σκέψη και τα λεπτά αισθήματα. Το ταξίδι αυτό μπορεί να διαρκέσει και μια ολόκληρη ζωή και να φτάσεις ακόμη και μέχρι τα γηρατειά. Αυτό μας θυμίζει αυτό που έλεγαν οι αρχαίοι: «γηράσκω αεί διδασκόμενος». Τα πλούτη που έχει η Ιθάκη, τα κέρδη  που θα έχει κανείς από την επιτυχία ενός στόχου, είναι πολύ κατώτερα από τα κέρδη που θα έχει από τις εμπειρίες του ταξιδιού. Πρέπει να πάθει κανείς, για να μάθει, κι όχι να το διδαχτεί θεωρητικά. Και βέβαια πιο πολύ μετράει η εμπειρία που θα αποκτήσεις από τα πλούτη που μπορεί να κερδίσεις.

Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι.
Χωρίς αυτήν δεν θα ‘βγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,

ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.

Σχόλιο

          Η αιτία της απόκτησης αυτής της εμπειρίας είναι το ότι έβαλες ως στόχο, ως προορισμό μια Ιθάκη. Αυτή είναι η κινητήριος δύναμη που σε έβγαλε σε αυτό το ταξίδι, σε αυτόν τον αγώνα. Κάνοντας σύγκριση ανάμεσα στα κέρδη που σου δίνει το φτάσιμο στον προορισμό σου, η επιτυχία ενός στόχου σου, με τα κέρδη που απόκτησες στην διάρκεια του ταξιδιού, μπορεί να φτάσεις στο λανθασμένο συμπέρασμα ότι τελικά δεν κέρδισες αρκετά με αυτήν την προσπάθεια. Ξεχνάς όμως  το τί κέρδισες κατά την διάρκεια του ταξιδιού, του αγώνα για την επιτυχία του στόχου, που έβαλες, κι έτσι γίνεσαι άδικος. Χωρίς τη Ιθάκη, χωρίς τον στόχο, δεν θα αποκτούσες αυτά που απέκτησες κατά την προσπάθεια αυτή. Μπορεί συνεπώς τα κέρδη της επίτευξης ενός στόχου να μην είναι τόσο πολλά αλλά αυτή η στοχοθεσία ήταν η αιτία να κερδίσεις και άλλα πολύ περισσότερα.

Συμπέρασμα

          Ο άνθρωπος πρέπει να βάζει στόχους στη ζωή του και μάλιστα υψηλούς και να προσπαθεί να τους πετύχει. Όταν λέμε «αρκεί η προσπάθεια», αναφερόμαστε στην χειρότερη περίπτωση που δεν θα πετύχουμε τον στόχο μας, διότι υπεισέρχονται και άλλοι πολλοί παράγοντες, όμως κέρδη από την προσπάθεια θα έχουμε, όπως  με το να γίνουμε πιο σοφοί, πιο έμπειροι, πιο ώριμοι. Ας μην μας αποτρέπει επομένως από την προσπάθεια η πιθανότητα της αποτυχίας αλλά να μας κινούν τα πολλά επιτεύγματα που μπορεί να έχουμε κάνοντας αυτήν την προσπάθεια.

          Ένα άλλο ποίημα του Καβάφη συμπληρώνει και ολοκληρώνει το θέμα της επιμονής στους στόχους που βάζει ο άνθρωπος στη ζωή του. Ας το δούμε:

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των

ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.

Ποτέ από το χρέος μη κινούντες⸱

δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,

αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία⸱

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν

είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,

πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε⸱

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,

πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει

όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,

κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.

          Εδώ ο Καβάφης τιμά αυτούς που όρισαν να φυλάγουν Θερμοπύλες, δηλαδή να βάζουν στη ζωή τους υψηλούς στόχους και να επιμένουν να τους πραγματοποιήσουν. Οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι απάνθρωποι, τυπικοί αλαζόνες αλλά αντίθετα είναι δίκαιοι πάντοτε, είναι γενναίοι είτε πλούσιοι είναι είτε φτωχοί, είναι φιλαλήθεις χωρίς να μισούν τους ψεύτες και προπαντός είναι σταθεροί στους στόχους τους έστω κι αν προβλέπουν ότι δεν θα πραγματοποιηθούν. Δεν πρόκειται για πείσμονες και ισχυρογνώμονες αλλά, βέβαιοι για την ορθότητα των στόχων τους, παραμένουν αμετακίνητοι στο χρέος τους ό,τι κι αν συμβεί. Αυτό έκαναν οι 300 του Λεωνίδα αυτό κάνουν και οι τίμιοι αγωνιστές της ζωής.

[1] [1] Οι Λαιστρυγόνες, κατά τον Όμηρο, ήταν μια μυθική φυλή γιγαντόσωμων ανθρωποφάγων, που ζούσαν σε μια περιοχή της Ιταλίας ή στη Σικελία.
Οι Κύκλωπες ήταν μονόφθαλμοι γίγαντες, που ζούσαν σε μια μακρινή χώρα, χωρίς νόμους.

(Συνεχίζεται)