Η Ιθάκη του Όμηρου, του Καβάφη και του Μάνου Ελευθερίου

          Η Ιθάκη είναι ένα νησί των Ιονίων νήσων και μάλιστα από τα μικρότερα κι όμως η φήμη του είναι διαχρονική αλλά και παγκόσμια. Αυτό οφείλεται στο ότι είναι η πατρίδα του ξακουστού ομηρικού ήρωα, του πολυμήχανου Οδυσσέα. Ο Όμηρος λίγες πληροφορίες μας δίνει κι όμως η Ιθάκη γίνεται ο τόπος της πολυχρόνιας προσδοκίας της Πηνελόπης και ο ασίγαστος πόθος της επιστροφής του Οδυσσέα σε αυτή. Ο Όμηρος μπορεί να μην ασχολείται πολύ στην Οδύσσεια και λιγότερο στην Ιλιάδα κι όμως την ανύψωσε πολύ ψηλά στη σφαίρα του ελληνικού αλλά και του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Απόδειξη είναι τόσο η Ιθάκη του Καβάφη όσο και του λαϊκού τραγουδοποιού, του Μάνου Ελευθερίου σε μουσική Ηλία Ανδριόπουλου. Στη συνέχεια θα έχουμε την ευκαιρία να ασχοληθούμε περισσότερο και με τις δύο αυτές Ιθάκες, που απηχούν την Ιθάκη του Ομήρου.

Η Ιθάκη του Ομήρου

Εισαγωγικά

          Η Ιθάκη του Ομήρου δεν γνωρίζουμε τελικά ποια είναι. Η επικρατέστερη άποψη μιλάει για την σημερινή Ιθάκη, αλλά αυτό δεν γίνεται απόλυτα αποδεκτό από πολλούς ερευνητές. Το «ανάκτορο του Οδυσσέα» που βρέθηκε στα βόρεια του νησιού, δεν πρέπει να είναι του Οδυσσέα αλλά κάποιου άλλου μνηστήρα. Οι πληροφορίες λένε ότι οι διάφορες περιγραφές μας παραπέμπουν σε άλλο μεγαλύτερο νησί που έχει πρόσβαση και στη στεριά. Τέτοιο νησί είναι η Λευκάδα. Ανεξάρτητα όμως από τις διαφωνίες των ερευνητών ένα είναι σίγουρο ότι ο βασιλιάς της Ιθάκης, όποια κι αν είναι αυτή, ήταν πλούσιος και ιδίως σε ζωντανά.

Στοιχείο  ενδεικτικό  της  έκτασης  του  βασιλείου  του  Οδυσσέα  και  του  πλούτου αποτελεί  ο  όγκος  των  βασιλικών  κοπαδιών, όπως

απαριθμούνται  από  τον  χοιροβοσκό  Εύμαιο.Το  κοπάδι  του  Εύμαιου  που  ήταν  αποκλειστικά  χοίροι.  Αριθμούσε   600  γουρούνες  κλειστές  σε μαντριά και  350  αρσενικά  ελεύθερα, δηλαδή  950  χοίρους. Το  μεγαλύτερο  μέρος  των  ζώων  βρίσκεται  μακριά  από  το  νησί

στην  ξηρά  απέναντι της Αιτωλοακαρνανίας η οποία ανληκαν στο βασίλειο της Ιθάκης,  και  περιλαμβάνει  12  μάντρες  με   12 κοπάδια  αρνιών, 12 χοιροστάσια  και  12  κοπάδια  γιδιών  συνολικά 36  κοπάδια  διαφόρων  ζώων  που  αν  λάβουμε  υπόψη  μας  τον  αριθμό των  ζώων  που  διαχειρίζεται  ο  Εύμαιος  τότε  και  αυτά θα  είναι αρκετά. Η  στρατιωτική  δύναμη  του  Οδυσσέα  είναι  12 πλοία  και το  σώμα των  Κεφαλλήνων στον  τρωικό  πόλεμο  αριθμούσε περίπου  600  στρατιώτες.

Μαρτυρίες για την Ιθάκη

Την Ιθάκη την περιγράφει πολύ γλαφυρά ο ίδιος ο Όμηρος στην ι ραψωδία  της Οδύσσειας στίχοι 19-36, σε μετάφραση Ζήσιμου Σιδέρη. Πρόκειται για την περιγραφή που κάνει ο ίδιος ο Οδυσσέας στην επίμονη παράκληση του Αλκίνοου, του βασιλιά των Φαιάκων να τους πει από πού κατάγεται και ποια είναι η πατρίδα του.

«Είμαι ο Οδυσσέας, ο γιος του αντρόκαρδου Λαέρτη· ο κόσμος όλος

ξέρει τους δόλους μου, κι η δόξα μου ψηλά στα ουράνια φτάνει!
Πατρίδα μου ειν᾿ η Ιθάκη η ξέφαντη, με το καμαρωμένο
το Νήριτο, το φυλλοσούσουρο βουνό της, κι ένα γύρο
νησιά πολλά προβάλλουν, όλα τους κοντά κοντά βαλμένα,
η Σάμη, η δασωμένη Ζάκυθο και το Δουλίχιο᾿ κι είναι

η Ιθάκη χαμηλή, στο πέλαγο ψηλά ψηλά, στη δύση,
μα τ᾿ άλλα αλάργα στου ήλιου βρίσκουνται και στης αυγής τα μέρη.

Πετραδερό νησί, μα ασύγκριτη λεβεντομάνα, κι ούτε
άλλο στον κόσμο εγώ γλυκύτερο μπορώ να δω απ΄ τη γη μου

Η  πιο  σημαντική αναφορά  στο  βασίλειο  του Οδυσσέα

βρίσκεται στην Β΄ ραψωδία της Ιλιάδας,  (στον  «κατάλογο  νεών»), εκεί  όπου  απογράφονται οι  επιμέρους  συμμετοχές  στην  Τρωική εκστρατεία  και  συνεπώς  οι  βασιλείς,  ο  αριθμός των  πλοίων  τους, οι  δυνάμεις  τους  και οι  περιοχές  που  απέστειλαν  στρατιώτες:

«Ο  Οδυσσέας   οδηγούσε  τους  γενναιόψυχους  Κεφαλλήνες,

οι  οποίοι  κατείχαν  την  Ιθάκη  και  τον  πυκνόφυτο  Νήριτο

και  νέμονταν  τα  Κροκύλεια  και  την  κακοτράχαλη Αιγίλιπα,

αυτοί  κατείχαν  και  νέμονταν  την  Ζάκυνθο  και  την  Σάμο

είχαν  επίσης  την  στεριά  την  απέναντι  και  την  νέμονταν.

Αυτών  ήταν  αρχηγός  ο  Οδυσσέας, όμοιος  στην  σκέψη με το  Δία,

και  μαζί του  ακολουθούσαν  δώδεκα κοκκινόπλωρα  καράβια»

(Β  631- 637)

Άρα στις   περιοχές  του  βασιλείου της Ιθάκης κατοικούσαν  οι «Κεφαλλήνες» κάτι  που γίνεται  γνωστό με  πολλές  αναφορές, όπως  π.χ. μετά  τον  φόνο  των  μνηστήρων  (Ω 353-5) όταν  δηλώνεται ο  φόβος  «μην  ειδοποιηθούν  όλες  οι  πολιτείες  των  Κεφαλλήνων» εννοώντας  αυτές  που  βρίσκονται  έξω  από  το νησί  της   Ιθάκης, στα  πλαίσια  του  βασιλείου.

Ερμηνευτικά

          Η Ιθάκη  έγινε ξακουστή για δύο λόγους: Πρώτο λόγω του πολυμήχανου και νοσταλγού Οδυσσέα και δεύτερο λόγω του Ομήρου. Ο Όμηρος σκιαγραφεί την προσωπικότητα του ανθρώπου με όλα τα χρώματα. Πρόκειται για έναν άνθρωπο πολύ ικανό, με μυαλό και σύνεση.

Το προοίμιο της Οδύσσειας είναι γεμάτο χαρακτηρισμούς για τον Οδυσσέα. Συγκεκριμένα ο ποιητής χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα ως:

Στ. 1-3, πολύτροπο, κοσμογυρισμένο και κατακτητή.

Στ. 4-8, σοφό, έμπειρο, πολύπαθο, φιλικό και ευσεβή.

Στ.16-17, φιλόπατρις , νοσταλγός της πατρίδας του και της οικογένειάς του.

Στ.24, ευσεβής, που τιμά και λογαριάζει τους θεούς στη ζωή του.

α 2διάβηκε τόπους, αφού πάτησε της Τροίας το κάστρο το άγιο,
α 3και πολιτείες πολλές εγνώρισε, πολλών βουλές ανθρώπων,
α 4κι αρίφνητα τυράννια ετράβηξε στα πέλαγα η καρδιά του,
α 5για να σωθεί κι αυτός παλεύοντας και πίσω τους συντρόφους
α 6να φέρει· κι όμως δεν τους γλίτωσε, κι ας το ποθούσε τόσο

Αλλά και σε άλλους στίχους παρακάτω:

Στ. 57-58, στ. 64, και στ.66-68 νοσταλγός της πατρίδας του μέχρι θανάτου.

Στους στ. 75-78 ξεχωριστός ανάμεσα στους ανθρώπους για τον χαρακτήρα του και για την ευσέβεια του.

Τέλος στους στ. 181- 183, στ. 226-228 και στ. 243,

α) ως γενναίος πολεμιστής, που είναι σε θέση να αποκαταστήσει τη τάξη στο σπίτι του και να υπερασπιστεί την οικογενειακή τιμή του,

β) ως άνθρωπος φιλόξενος, κοινωνικός και κοσμογυρισμένος και

γ) ως άνθρωπος  πολυμήχανος και εύστροφος.

Οι περιπέτειές του δεν έχουν τέλος και τα πάθη του ατέλειωτα κι αυτά κι όμως δεν ξέχασε την πατρίδα του και τους δικούς του. Είχε πολλά εμπόδια και  πολλούς πειρασμούς, στην χώρα των Κικόνων, την περιπέτεια στη χώρα των Λωτοφάγων και στην συνέχεια στη χώρα των Κυκλώπων, στο νησί του Αιόλου, στο νησί των Λαιστρυγόνων, την Κίρκη, την Καλυψώ, τις Σειρήνες κλπ. αλλά αυτός δεν υπέκυψε σε κανέναν. Δέκα χρόνια διήρκεσαν οι περιπέτειές του αλλά τελικά έφτασε μόνος του στην πατρίδα του χωρίς τους συντρόφους, οι οποίοι από σφάλματα του κεφαλιού τους χάθηκαν. Τα έβαλε με τα κύματα που σήκωσε ο θυμωμένος Ποσειδώνας και βγήκε νικητής.

Ένα δείγμα αυτής της πάλης του Οδυσσέα με όλα τα στοιχεία της φύσεως είναι και το παρακάτω απόσπασμα, όπου, αφού έχασε όλους τους συντρόφους του, πολεμά να σωθεί από την μανία των κυμάτων που σήκωσε ο θυμωμένος μαζί του Ποσειδώνας, λίγο πριν από την άφιξη του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων  Στους στίχους 321 – 418 της ε΄ ραψωδίας της Οδύσσειας παρακολουθούμε μια τιτάνια πάλη του Οδυσσέα με τα κύματα. Η σκηνή αυτή έχει έντονο το δραματικό στοιχείο με δράση εξωτερική και εσωτερική, εξωτερική τόσο των στοιχείων της φύσης όσο και του ανθρώπου, η οποία συνοδεύεται και από αντίστοιχη εσωτερική. Καθώς μαίνονται τα κύματα και γίνονται συνεχώς όλο και πιο απειλητικά, αυξάνεται αντίστοιχα και η δράση, η πάλη του Οδυσσέα με τα  στοιχεία αυτά της φύσης, αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό. Θα υπάρξουν πολλές διακυμάνσεις της ψυχής του, από τον ενθουσιασμό, με τον οποίο ξεκίνησε το ταξίδι, μέχρι την απογοήτευση που δοκίμασε από το πρώτο κιόλας τεράστιο κύμα που τον χτύπησε, από την ελπίδα  με την εμφάνιση της Λευκοθέας μέχρι την απελπισία από τη διάλυση της σχεδίας, από την ανακούφιση με τη σωτηρία λόγω του μαγναδιού της Λευκοθέας μέχρι το φόβο να κατασπαραχθεί από άγρια θηρία, τη στιγμή που σώθηκε από τα άγρια κύματα.

Ο ήρωάς μας ποτέ δεν ξέχασε την πατρίδα, την γυναίκα του και τους γονείς του.

Όμως ποτέ δε μου μετάστρεψαν τη γνώμη μες στα στήθη·
τι πιο γλυκό στον κόσμο τίποτε δεν ξέρω από πατρίδα
κι από γονιούς, ακόμα αν κάθεσαι σε μυριοπλούσια σπίτια
στα ξένα μέρη εκεί που βρέθηκες, αλάργα απ΄ τους γονιούς σου».

(Οδύσσεια ι 33-36)

          Εδώ έχουμε μια εξομολόγηση του ξενιτεμένου και περιπλανώμενου Οδυσσέα μπροστά στον Αλκίνοο, τον βασιλιά των Φαιάκων, για το πόσο αγαπούσε την πατρίδα του την Ιθάκη και τους γονιούς του.

(Συνεχίζεται)