Τ’ αηδόνια στην Ιθάκη του Μάνου Ελευθερίου
3 Οκτωβρίου 2023(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=382910)
Τα αηδόνια της Ιθάκης
(στίχοι: Μάνος Ελευθερίου – μουσική: Ηλίας Ανδριόπουλος )
Τ’ αηδόνια πια δεν θα ‘ρθουν στην Ιθάκη
Μα πέρασμα θα έχει η ζωή
Ο κόσμος όλος είναι μια γιορτή
Απ’ την Τριπολιτσά ως στο Δερβενάκι(δις)
Της λησμονιάς το χόρτο δεν φυτρώνει
Στα Γιάννενα, στην Άρτα, στον Μοριά
Σαν αγκαλιά και σαν κληματαριά
Ο δεκαπεντασύλλαβος απλώνει (δις)
Χωρίς ψωμί και δίχως καριοφίλι
Μονάχος θα μιλήσει στον Θεό
Μια Κυριακή ξημέρωμα θα Βαγιών
Εσύ φωτιά κι ο κόσμος το φυτίλι (δις)
Ερμηνευτικά
Μια γενική παρατήρηση. Στην ποίηση του Μάνου Ελευθερίου παρατηρούμε την ποιητική έκφραση στην πλήρη γνησιότητά της. Στο συγκεκριμένο τραγούδι δεν θα βρει κανείς όχι μόνο ένα κοσμητικό επίθετο αλλά ούτε ένα απλό επίθετο. Προτιμά τα ουσιαστικά, δηλαδή την ουσία των πραγμάτων, τα οποία με το νοηματικό τους περιεχόμενο το συναισθηματικό τους βάθος δημιουργούν την κατάλληλη ατμόσφαιρα που θέλει ο ποιητής να προβάλλει. Οι λέξεις από μόνες τους έχουν μια δυναμική αλλά συντασσόμενες με άλλες κατάλληλες λέξεις δημιουργούν μια ατμόσφαιρα, ένα κλίμα. Αυτό το κλίμα προσπαθεί ο Ελευθερίου να δημιουργήσει χωρίς να προσφεύγει στους παράξενους συνδυασμούς της μοντέρνας τέχνης ούτε στο ψεύτικο ρομαντισμό της παλιάς ποίησης. Η ρωμαλεότητα της ποίησης του Ελευθερίου μας παραπέμπει στις πιο γόνιμες εκδοχές της ελληνικής ποίησης, που είναι τα δημοτικά τραγούδια.
Το τραγούδι αυτό του Ελευθερίου και του Ανδριόπουλος συνδυάζει τον καλό στίχο με την ποιοτική μουσική.
Τ’ αηδόνια πια δεν θα ‘ρθουν στην Ιθάκη
Μα πέρασμα θα έχει η ζωή
Ο κόσμος όλος είναι μια γιορτή
Απ’ την Τριπολιτσά ως στο Δερβενάκι(δις)
Σχόλιο
Την Ιθάκη του Ομήρου την φανταζόμαστε ως ένα ωραίο τόπο με ωραία λουλούδια και πουλιά να κελαηδούν, όπως τα αηδόνια. Κι όμως ο ποιητής βλέπει να μην έρχονται πια αηδόνια στην Ιθάκη, πράγμα που σημαίνει καταστροφή, δυστυχία. Τα αηδόνια είναι εκδήλωση ζωής κι όμως αυτά δεν θα ξανάρθουν στην Ιθάκη και επομένως η ζωή θα λείψει από αυτήν. Έτσι φαίνεται. Κι όμως η ζωή δεν σταματάει εδώ, περνάει στις επόμενες γενιές, στις επόμενες εποχές. Μπορεί στην Ιθάκη να σταμάτησε η ζωή, όμως η ζωή συνεχίζεται και ο κόσμος είναι μια γιορτή. Για ποια γιορτή όμως πρόκειται;
Την απάντηση την παίρνουμε από τον επόμενο στίχο. Πρόκειται για κάποιο χαρούμενο γεγονός που διατρέχει όλη την περιοχή από την Τριπολιτσά ως το Δερβενάκι. Τα ονόματα αυτά μας παραπέμπουν στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και συγκεκριμένα στην άλωση της Τριπολιτσάς από τους αγωνιστές της Επανάστασης, γεγονός που χαροποιεί όλη αυτήν την περιοχή και προχωρεί και στις άλλες περιοχές.
Της λησμονιάς το χόρτο δεν φυτρώνει
Στα Γιάννενα, στην Άρτα, στον Μοριά
Σαν αγκαλιά και σαν κληματαριά
Ο δεκαπεντασύλλαβος απλώνει (δις)
Σχόλιο
Χόρτα υπάρχουν πολλών ειδών, άλλα βλαβερά και άλλα ωφέλιμα, γι’ αυτό πρέπει να ξέρει κανείς ποια χόρτα μπορεί να μαζεύει. Εδώ πρόκειται για ένα χόρτο, που όταν το φας ξεχνάς τα πάντα. Τέτοιες παρενέργειες βέβαια έχει η κάναβη, την οποία στην πιάτσα την λένε «χόρτο». Δεν πρέπει όμως να πρόκειται για κάτι τέτοιο αλλά για ένα χόρτο που αν το φας δημιουργεί λησμονιά, τα ξεχνάς όλα. Αυτό είναι ο ασφόδελος.Το φυτό αυτό γνωστό ήδη από τους ομηρικούς χρόνους ενέπνευσε αρχαίους και νεοέλληνες ποιητές. Συνδυάστηκε από τη αρχαιότητα με τους νεκρούς και τον κάτω κόσμο, και χαρακτηρίστηκε «νεκρολούλουδο». Οι αρχαίοι πρόγονοί μας το φύτευαν δίπλα στους τάφους, γιατί πίστευαν ότι με τους βολβούς του τρέφονταν οι νεκροί. Ο Όμηρος σε τρία χωρία της Οδύσσειας εμφανίζει στον κάτω κόσμο ένα λιβάδι «ασφοδελός λειμών», γεμάτο από ασφόδελους.
Το χόρτο αυτό λέει ο ποιητής ότι δεν φυτρώνει στα Γιάννενα, στην Άρτα και στον Μοριά, σε τόπους ηρωικούς και παραδοσιακούς. Αυτό το διαπιστώνουμε από τους επόμενους δύο στίχους, όπου ο δεκαπεντασύλλαβος, δηλαδή το δημοτικό τραγούδι, ξαπλώνεται σε αυτές τις περιοχές αλλά σε όλες τις άλλες σαν αγκαλιά και σαν κληματαριά. Η αγκαλιά είναι μια θερμή στάση και η κληματαριά μια όμορφη εικόνα, που μας παραπέμπει στο πατροπαράδοτο ποτό των Ελλήνων, το κρασί. Όλα αυτά είναι δείγματα ενός φιλικού περιβάλλοντος και ενός ποιοτικού πολιτισμού. Οι ποιοτικές λέξεις δεν είναι αναλυτικές αλλά υποβλητικές που δημιουργούν ένα αντίστοιχο κλίμα.
Χωρίς ψωμί και δίχως καριοφίλι
Μονάχος θα μιλήσει στον Θεό
Μια Κυριακή ξημέρωμα Βαγιών
Εσύ φωτιά κι ο κόσμος το φυτίλι (δις)
Σχόλιο
Με τους στίχους αυτούς μπαίνουμε για τα καλά στο κλίμα της ελληνικής κλεφτουριάς, η οποία πολεμούσε ακόμη και δίχως ψωμί, όπως στην πολιορκία του Μεσολογγίου, και δίχως καριοφίλι, όπως ο Μακρυγιάννης που ζήτησε από την Παναγία καριοφίλια, για να κάνουν την Επανάσταση. Και δεν ήταν μόνο ο Μακρυγιάννης που μιλούσε μόνος του στην Μητέρα του θεού αλλά και χιλιάδες άλλοι ραγιάδες που περίμεναν να ξεσηκωθούν και να πολεμήσουν «υπέρ πίστεως και πατρίδος».
Όμως ξημέρωσε μια Κυριακή των Βαΐων, μια μέρα που γιορτάζανε την Ανάσταση του Χριστού, που ξεσηκώθηκαν όλοι με μια ψυχή φλογερή για την πατρίδα για την ανάσταση της πατρίδας τους. Έτσι ο κόσμος όλος, ο ελληνικός, έγινε μια φωτιά, μια πυρκαγιά, και ο κάθε αγωνιστής κρατούσε το φιτίλι και άναβε την φωτιά του πολέμου, όπως το είδαμε με τον πυρπολητή Κανάρη, που πυρπόλησε την τουρκική ναυαρχίδα και αναπτέρωσε το ηθικό των επαναστατημένων Ελλήνων.
Η παραπάνω ερμηνεία είναι εντελώς προσωπική, έτσι μίλησε σε μένα ο στίχος του ποιητή, σε άλλον ίσως διαφορετικά. Βλέπετε η μοντέρνα ποίηση δεν απευθύνεται στο λογικό αλλά στο αίσθημα και το συναίσθημα που δημιουργείται μέσα στην ψυχή του αναγνώστη ανάλογα με τα βιώματα και την κοσμοθεωρία του καθενός.
Όμως οι στίχοι αυτοί του Μάνου Ελευθερίου με την μουσική επένδυση ενός καταξιωμένου μουσικοσυνθέτη, του Ηλία Ανδριόπουλου, αποκτά πολλαπλασιαστική αξία σε αυτήν την ποιητική και μουσική σύνθεση. Δεν έχετε παρά να δοκιμάσετε κι εσείς αυτό το δείγμα ποιοτικής δημιουργίας.
