Η απρόσωπη θεϊκή αρχή της Καμπαλά και η αντίθεσή της με την Βιβλική περί Θεού θεώρηση

(Προηγούμενη δημοσίευση:http://www.pemptousia.gr/?p=385158)

Σε θεολογικό επίπεδο, η Καμπαλά χρησιμοποιεί τον απρόσωπο όρο Έϊν Σοφ (Εin Soph) που στα εβραϊκά σημαίνει “το Άπειρο”^[1] για να προσδιορίσει τον Θεό, όρος άγνωστος μέσα στην Παλαιά Διαθήκη. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε από τους θεωρητικούς της Καμπαλά^[2] κατά μίμηση του νεοπλατωνικού όρου “Ἕν”^[3], ο οποίος δηλώνει την υπέρτατη θεϊκή και πνευματική αρχή από την οποία απορρέει όλος ο κόσμος, υλικός και πνευματικός^[4]. Μάλιστα, η σύγχρονη  επιστημονική έρευνα έχει καταδείξει ότι αυτός ο όρος δεν είναι επινόηση των Νεοπλατωνικών αλλά προέρχεται από την βαβυλωνιακή^[5] ή χαλδαϊκή θρησκεία^[6] της οποίας οι απόψεις  αποτυπώνονται στους χαλδαϊκούς χρησμούς, ένα κείμενο μαγικού χαρακτήρα που επηρέασε^[7] τον Νεοπλατωνισμό, ο οποίος, αν και εκκίνησε ως φιλοσοφία με τον Πλωτίνο, όμως μετεξελίχθηκε από τους ύστερους Νεοπλατωνικούς, όπως τον Ιάμβλιχο^[8], σε θεουργία όπως ονόμαζαν την μαγεία^[9].

Αναμφίβολα, εξ επόψεως Ορθοδόξου Θεολογίας ο Θεός είναι Άπειρος, όπως επισημαίνει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός^[10], αλλά δεν είναι  απρόσωπη αρχή αλλά πρόσωπο. Ως πρόσωπο  αποκαλύφθηκε στον Μωυσή λέγοντας “ἐγώ εἰμι ὁ ὤν”(Εξ. 3, 14.), δηλαδή, “το «Είναι» είμαι Εγώ. Ο Θεός, ο Απόλυτος Δεσπότης όλων των αστρικών κόσμων, είναι προσωπικός”, όπως επισημαίνει ο άγιος  Σωφρόνιος του Έσσεξ^[11]. Η αντικατάσταση,  από τα αποκρυφιστικά συστήματα,  του ζώντος προσωπικού Θεού της Βίβλου με μια απρόσωπη αρχή σημαίνει ουσιαστικά αντικατάσταση την προσευχής προς τον προσωπικό Θεό^[12] με τον διαλογισμό^[13] και τη μαγεία μέσω  χειρισμού και ελέγχου απρόσωπων πνευματικών δυνάμεων.

Σύμφωνα με τη Καμπαλά κατά τη διάρκεια  της εκδίπλωσης  του Σύμπαντος από τη θεϊκή αρχή λαμβάνουν χώρα δέκα δυνάμεις, οι λεγόμενες Σεφιρότ, που στα εβραϊκά σημαίνει “εκπορεύσεις”^[14] και αποτελούν τις εξωτερικές εκδηλώσεις, τις ιδιότητες  του “Έϊν Σοφ”. Διατάσσονται με τέτοιον τρόπο ώστε δημιουργούν ολόκληρο το Σύμπαν, πνευματικό και υλικό, το οποίο ονομάζεται μεταφορικά “δέντρο της ζωής”^[15]. Αν και αυτή η θεωρία είναι παντελώς άγνωστη στους συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης όμως είναι οικεία στον Γνωστικισμό και όπως επισημαίνει ο σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ, η θεωρία περί  Σεφιρότ είναι επαναδιατύπωση της θεωρίας του Γνωστικισμού περί “αιώνων”^[16] δηλαδή  ενδιάμεσων υποδεέστερων θεοτήτων μεταξύ  Θεού και δημιουργίας^[17]. Αντίθετα, η Παλαιά Διαθήκη  εξαίρει την μοναδικότητα του Θεού (Εξ.20,1-6) διδάσκοντας ότι μόνο δύο πραγματικότητες υπάρχουν: ο κτιστός κόσμος και ο Άκτιστος Θεός^[18], χωρίς ενδιάμεσες υποδεέστερες θεότητες, όπως πίστευε το ειδωλολατρικό περιβάλλον του Ισραήλ.

Ενώ η Καμπαλά   αποδέχεται εκδίπλωση και εκπόρευση  του Σύμπαντος από την    απρόσωπη Θεϊκή Αρχή, το Έϊν Σοφ (Εin Soph) που αποτελεί και τον πυρήνα του εκδηλωµένου Σύµπαντος, αντίθετα η  Παλαιά Διαθήκη  διδάσκει ευκρινώς ότι ο Θεός δημιουργεί έναν ετερούσιο προς Αυτόν κόσμο^[19] δια της βουλήσεώς Του^[20], όπως αναφέρεται στο βιβλίο των Μακκαβαίων (Β΄Μακ. 7,28)^[21]. Ενώ η Παλαιά Διαθήκη  εξαίρει την   ετερότητα Θεού και κτίσης^[22], γι’ αυτό άλλωστε καταδικάζεται η ειδωλολατρεία, αντίθετα η Καμπαλά οδηγείται σε σύγχυση και ταύτιση μεταξύ Θεού και κόσμου, εφόσον ο κόσμος ως απορροή είναι μέρος της θεϊκής ουσίας, καταλήγοντας  στον πανθεϊσμό, όπως και τα σύγχρονα αποκρυφιστικά συστήματα^[23].

Η άποψη περί μιας απρόσωπης υπέρτατης θεϊκής αρχής από την οποία απορρέει το Σύμπαν επηρέασε βαθύτατα όλα τα σύγχρονα αποκρυφιστικά συστήματα, όπως αυτό της θεοσοφίας, ώστε η Μπλαβάτσκυ να δηλώνει κατηγορηματικά: “απορρίπτουμε την ιδέα Θεού προσωπικού”^[24], και μάλιστα προσέφυγε στην  αυθεντία της Καμπαλά για να στηρίξει τις απόψεις της^[25].

Υποσημειώσεις:

^[1] https://www.jewishvirtuallibrary.org/ein–sof

^[2]https://www.jewishencyclopedia.com/articles/2224-azriel-ezra-ben-menahem-ben-solomon

^[3] Ι. Κεχαγιά, Η ψυχή στην φιλοσοφία του Ιάμβλιχου, Θεσσαλονίκη 2020, σελ.10.

^[4] Σύμφωνα με τον Ν.Ματσούκα, για τον Νεοπλατωνισμό υπέρτατη οντολογική αρχή είναι το “Εν” από το οποίο απορρέουν διαδοχικά μέσω υπερχείλισης της ουσίας του ο Νους, δηλαδή ο νοητός κόσμος των ιδεών, και η Ψυχή. Η τελευταία, παρόμοια με τον στωικό Λόγο, εμπλέκεται με την προϋπάρχουσα, αδιαμόρφωτη πρωταρχική ύλη και δίνει έτσι μορφή στον αισθητό φυσικό κόσμο, την κατώτερη υπόσταση της πραγματικότητας. Επομένως σε κάθε φυσικό σώμα εμπεριέχεται ένα απειροελάχιστο τμήμα της Ψυχής, η ατομική ψυχή του, η οποία συντηρεί τη μορφή του με βάση τα πρότυπα που παρέχουν οι ιδέες του Νου. Ηθικός προορισμός του ανθρώπου είναι η επανύψωση της έκπτωτης ατομικής ψυχής του στην αρχική της αφετηρία, δηλαδή η ένωσή της με το αρχικό “Εν”, μέσω μυστικιστικής έκστασης. Όμως βασική προϋπόθεση για την εκπλήρωση της επανασύνδεσης αυτής είναι η “κάθαρση” που επιτυγχάνεται με τον ενάρετο βίο. Βλ. Ιστορία της Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 1988, σελ.248-252, και R.T.Wallis, Νεοπλατωνισμός, μτφρ. Γ.Σταματέλλος, Θεσσαλονίκη 2002,σελ.108.

^[5] Σύμφωνα με την Ευθυμίου Μυρτώ – Αικατερίνη, στην κορυφή της Χαλδαϊκής κοσμολογίας τοποθετείται το άρρητο “Έν” ή “Άπαξ Επέκεινα”. Βρίσκεται στον εμπύριο πατρικό βυθό, περιτριγυρισμένος από σιγή και αποτελεί την πηγή από την οποία απορρέουν όλα τα δημιουργήματα. Βλ. “Ο Μιχαήλ Ψελλός και τα Χαλδαϊκά Λόγια”, Θεσσαλονίκη 2018,σελ.7, Κ. Viglas, “Χαλδαϊκή και Νεοπλατωνική Θεολογία”, στο Journal of Hellenic Religion, Vol. 6 (2013), σελ.64, R.T.Wallis, Νεοπλατωνισμός, ο.π.,σελ.174 και R. Majercik, “Chaldean Triads in Neo-Platonic exegesis: some reconsiderations,” στο The Classical Quarterly 51/1 (2001),σελ. 274.

^[6] Στην κλασσική Αρχαιότητα με την ονομασία “Χαλδαίοι” εννοούσαν κυρίως τους ιερείς των Βαβυλωνιακών ναών και από τον Διόδωρο Σικελιώτη συγκρίνονται προς τους Αιγύπτιους ιερείς. Η λέξη λοιπόν Χαλδαίος χρησιμοποιούνταν για τα μέλη του Βαβυλωνιακού ιερατείου, και συνεκδοχικά για όλους τους Μεσοποτάμιους ιερείς.Βλ. Κ. Viglas, “Χαλδαϊκή και Νεοπλατωνική Θεολογία”, στο Journal of Hellenic Religion, Vol. 6 (2013),σελ.58. Το όνομά τους σχετίζεται με την μαγεία και στα ελληνιστικά χρόνια “Χαλδαίος” έφτασε να ονομάζεται κάποιος που διέθετε γνώσεις αστρολογίας. Βλ. Μυρτώ – Αικατερίνη Ευθυμίου, Ο Μιχαήλ Ψελλός και τα Χαλδαϊκά Λόγια, Θεσσαλονίκη 2018,σελ.5.

^[7] Η επιρροή αυτή εξηγείται διότι ο Πλωτίνος είχε ταξιδέψει στην Περσία όπου γνώρισε τις δοξασίες και τη θεουργία της βαβυλωνιακής θρησκείας. Βλ.Κ. Viglas, “Χαλδαϊκή και Νεοπλατωνική Θεολογία”, στο Journal of Hellenic Religion, Vol. 6 (2013),σελ.59 και R.T.Wallis, Νεοπλατωνισμός, ο.π.,σελ.76.

^[8] Ο Ιάμβλιχος θεωρείται εισηγητής της μαγείας στον Νεοπλατωνισμό, με μία τελετουργική πράξη, η οποία λεγόταν θεουργία. Με τη φιλοσοφία του θεμελίωσε τελετουργίες μαντικές και αστρολογικές προβλέψεις. Οι μελέτες των τελευταίων αποτελούσαν βασική δραστηριότητα της σχολής του. Όλα τα κατώτερα όντα στον κόσμο προέρχονται από το ύψιστο Εν, το οποίο διέπει και άρχεται πάντων, και άρα εμπεριέχεται σε κάθε ένα από αυτά. Μέσω της θρησκευτικής μαγείας, ο Ιάμβλιχος υποστηρίζει πως επιτυγχάνεται η άνοδός του  προς το θείο. Βλ.Ι. Κεχαγιά, Η ψυχή στην φιλοσοφία του Ιάμβλιχου, Θεσσαλονίκη 2020,σελ.17.

^[9] Σύμφωνα με την Ι. Κεχαγιά, “ο όρος θεουργία (θεός + ἔργον) είναι συνδεδεμένος με τα Χαλδαϊκά λόγια (τους χρησμούς των Χαλδαίων).Ο θεουργός ήταν αυτός που χρησιμοποιούσε όλα τα σύμβολα ή αντικείμενα που ήταν απαραίτητα γι’ αυτού του είδους τις τελετές Κατά τη διάρκεια της θεουργίας πραγματοποιείται μία σύνδεση αυτού του υλικού κόσμου με το θείο. Ο θεουργός χρησιμοποιεί κάποια μέσα, τα οποία ουσιαστικά του επιτρέπει ο ίδιος ο θεός να χρησιμοποιήσει προκειμένου να συνδεθούν οι ψυχές με αυτόν. Τέτοια μέσα είναι τα ξόρκια, η μαγεία, τα ζώα, οι μελωδίες, ονόματα, ακόμα και οι πέτρες, οι τοίχοι, το νερό και πολλά άλλα”.Βλ. Η ψυχή στην φιλοσοφία του Ιάμβλιχου, ο.π., σελ.22-23.Βλ. Επίσης: Hans Lewy, Chaldaen Oracles and Theurgy: Mysticism, Magic and Platonism in the Later Roman Empire, επιμ. M. Tardieu, (Études augustiniennes), Παρίσι 1978, E.R. Dodds, “Theurgy and Its Relation to Neoplatonism”, στο Journal of Roman Studies 37 (1947), σελ. 55-69, S. Eitrem, “La théurgie chez les néo-platoniciens et dans les papyrus magiques”, Symbolae Osloenses 22(1942), σελ. 49-79 και Anne Sheppard, “Proclus’ Attitude to Theurgy”, Classical Quarterly 32 (1982), σελ. 212-224.

^[10] Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως 1, 4, PG 94, 800Β: “Ἄπειρον οὖν τό θεῖον καί ακατάληπτον, καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία”.Βλ. επίσης αγίου Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΗ΄, 7, PG 36, 317-320: “Ἄπειρον οὖν τό θεῖον καί δυσθεώρητον καί τοῦτο πάντῃ καταληπτόν αὐτοῦ μόνον, ἡ ἀπειρία· κἄν τις οἴηται τῷ ἁπλῆς εἶναι φύσεως ἤ ὅλον ἄληπτον εἶναι ἤ τελείως ληπτόν. Τί γάρ ὅς ἁπλῆς ἐστί φύσεως ἐπιζητήσωμεν. Οὐ γάρ δή τοῦτο φύσις αὐτῷ ἡ ἁπλότης· εἴπερ μηδέ τοῖς ἀσυνθέτοις, μόνο τό εἶναι συνθέτοις”.

^[11] Αρχιμ. Σωφρονίου Σαχάρωφ, Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί, Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Essex Αγγλίας, 1993, σελ.43.

^[12] Υποστηρίζει  η Μπλαβάτσκυ ότι εφόσον ο Θεός είναι ένα απρόσωπο όν, μια ανώτερη δύναμη, η προσευχή δεν έχει κάποια πνευματική ωφέλεια. Λέγει χαρακτηριστικά: “Έχουμε τόσα πολλά να κάνουμε,  ώστε δεν μπορούμε να χάνουμε  τον καιρό μας λέγοντας  προσευχές σε κάτι καθαρά αφηρημένο” και επίσης “Δεν υπάρχει κάποια ωφέλεια στο να προσεύχεται κάποιος  σε έναν εξωκοσμικό κι επομένως πεπερασμένο Θεό”.Βλ. Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ.59-60.

^[13]Βλ. περισσότερα για το συγκεκριμένο θέμα: Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή,  Ιχνηλάτης Αληθείας. Έκθεση της Ορθοδόξου Πίστεως σε αντιπαράθεση με την αιρετική κακοδοξία, Θεσσαλονίκη 2002, σελ.261.

^[14] Τα  ονόματα των Σεφιρότ είναι τα εξής:”Στέμμα, Σοφία, Κατανόηση, Καλοσύνη, Σοβαρότητα, Ομορφιά, Αιωνιότητα, Μεγαλείο, Θεμέλιο, Βασιλεία”.Βλ. https://el.wikipedia.org/wiki/Σεφιρότ και https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/361885/jewish/The-Sefirot.htm

^[15]Βλ. J. H. Chajes, The Kabbalistic Tree, Penn State University Press 2022.

^[16]Βλ.αναλυτικά: Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου  Πειραιώς κ.Σεραφείμ, Ομιλία στο  ραδιοφωνικό σταθμό της Ιεράς Μητρόπολης Πειραιώς με την οποία   ενημερώνει τους πιστούς για τη θρησκεία του Καμπαλισμού, στο https://www.orthodoxianewsagency.gr/mitropolitiko_ergo/o-peiraios-serafeim-enimeronei-gia-ti-thriskeia-tou-kampalismou-pou-eisagei-ti-satanolatreia-vinteo/

^[17]Βλ. περισσότερα Π. Χρήστου,  “Ενοφυλία, το ιδεώδες των Γνωστικών”, Κληρονομία, τομ. 5. τευχ. 1, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 1-16, και στο  http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?contents=ecclesia_history/contents_texts.asp&main=texts&file=23.htm

^[18]Βλ.Μ. Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 3,2 PG 29,660Α: “Δύο γάρ λεγομένων πραγμάτων, θεότητος τε καί κτίσεως, καί δεσποτείας καί δουλείας, καί  ἁγιαστικῆς δυνάμεως καί ἁγιαζομένης”, αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὁρθοδόξου πίστεως, PG. 94, 113B: “ἔστι οὖν ἡ μέν θεία φύσις ἀγένητος ἤτοι ἄκτιστος, πάντα δε τά μετά τήν θείαν φύσιν γενητά ἤτοι κτιστά.

^[19]Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή,  Ιχνηλάτης Αληθείας. Έκθεση της Ορθοδόξου Πίστεως σε αντιπαράθεση με την αιρετική κακοδοξία, Θεσσαλονίκη 2002, σελ.57.

^[20]Βλ. Γ. Μαρτζέλου, Ουσία και Ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον, ο.π.,σελ.14,  πρωτοπρεσβυτέρου Ιωάννου Ρωμανίδη, Το προπατορικόν αμάρτημα, Αθήνα 1989, σελ.39,48 και Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία,τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 1999, σελ.151.

^[21] Β΄Μακ. 7,28: “ἀξιῶσε, τέκνον,  ἀναβλέψαντα εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὰ ἐν αὐτοῖς πάντα ἰδόντα, γνῶναι ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐποίησεν αὐτὰ ὁ Θεὸς καὶ τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος οὕτως γεγένηται”.

^[22] Βλ.  επίσης Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τ.Β΄,  ο.π., σελ.46 και πρωτοπρεσβυτέρου Ιωάννου Ρωμανίδη, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π.,σελ.78.

^[23] Ε.Μπλαβάτσκυ, Μυστική Δοξασία, τ. ΙΙ, σελ. 487: “Είναι η Πανταχού Παρούσα Πραγµατικότητα. Απρόσωπη, διότι περιλαµβάνει τα πάντα… Λανθάνει σε κάθε άτοµο στο Σύµπαν και είναι το ίδιο το Σύµπαν”.

^[24] Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ.42.

^[25] Λέγει χαρακτηριστικά η Ε. Μπλαβάτσκυ στο έργο της “Το κλειδί της θεοσοφίας”, σελ. 58-59, επικαλούμενη τις δοξασίες της Καμπαλά τις οποίες ενστερνίζεται απόλυτα:”Διαβάστε το υπέροχο Καμπαλιστικό έπος του  Σόλομον Μπεν Γεχιούντα Γκαμπιρόλ (Solomon Ben Jehudah Gabirol), στο Κεθέρ-Μαλκούτ (Kether–Malchut) και θα καταλάβετε: «είσαι το Ένα, η ρίζα όλων των αριθμών, αλλά, όχι σαν στοιχείο αρίθμησης, γιατί το ένα δεν ξέρει πολλαπλασιασμό ούτε αλλαγή ούτε μορφή. Είσαι το Ένα και στο μυστήριο της μονάδας σου χάνονται και οι πιο σοφοί από τους ανθρώπους, γιατί δεν την ξέρουν. Είσαι το Ένα, η μονάδα Σου ποτέ δεν μικραίνει, ποτέ  δεν αυξάνεται, ποτέ δεν αλλάζει. Είσαι το Ένα και καμμιά μου σκέψη δεν μπορεί να σου βάλει όριο, να σε προσδιορίσει. Υπάρχεις, όμως όχι σαν ένα ον που υπάρχει, γιατί η κατανόηση και η ενόραση των θνητών δεν μπορεί να φτάσει στην ύπαρξη Σου κι ούτε μπορεί να καθορίσει για σένα το πού, το πώς, το γιατί»”.Βλ.περισσότερα: Αρχιμ.Θεοφίλου Λεμοντζή, “Deus inversus” Δοξασίες και αντιλήψεις περί Θεού της θεοσοφικής εταιρείας.Εισήγηση εις την ΛΑ΄ Πανορθόδοξη Συνδιάσκεψη επί των Αιρέσεων και της Παραθρησκείας,Ναύπλιο 2019, στο https://www.entaksis.gr/deus-inversus και  Θεοσοφία: Μελέτη και αναίρεση των θεοσοφικών αντιλήψεων εξ επόψεως Ορθοδόξου Θεολογίας, στο https://www.pemptousia.gr/2022/09/theosofia-meleti-ke-aneresi-ton-theosofikon-antilipseon-ex-epopseos-orthodoxou-theologias/

(Συνεχίζεται)