Είναι γεγονός ότι τόσο οι πιστοί που παρακολουθούν τις διάφορες ακολουθίες όσο και οι ιεροψάλτες που ψέλνουν σε αυτές συχνά δεν καταλαβαίνουν τα ψαλλόμενα, διότι αντικειμενικά υπάρχουν πολλές δυσκολίες. Για την συνειδητή όμως συμμετοχή στις ακολουθίες είναι καλό να γνωρίζουμε το νόημα των ψαλλομένων. Οι δυσκολίες είναι υπαρκτές αλλά πρέπει κατά κάποιον τρόπο να αντιμετωπίζονται. Οι δυσκολίες συγκεκριμένα είναι οι εξής:
1.Τα λειτουργικά κείμενα είναι γραμμένα σε αρχαΐζουσα με γλωσσικά στοιχεία ακόμη και των αρχαίων διαλέκτων π.χ. της ιωνικής.
- Είναι ποιητικά τα περισσότερα λειτουργικά κείμενα με αποτέλεσμα να έχουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησης, δηλαδή ποιητικά σχήματα κλπ.
- Γι’ αυτούς τους λόγους, όταν ψάλλονται, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβεις το νόημα των ψαλλομένων χωρίς κάποια σχετική προετοιμασία.
- Είναι πάρα πολλά σε ποσότητα, οπότε αδυνατεί κανείς να τα παρακολουθήσει όλα.
Οι απορίες αυτές είναι λογικές, όμως μπορούμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις, για να καταλάβουμε το πρόβλημα.
Τα λειτουργικά κείμενα είναι γραμμένα στην γλώσσα της εποχής τους, που ακολουθούσε την λόγια παράδοση, η οποία μιμούνταν την γλώσσα των κλασικών συγγραφέων. Οι υμνογράφοι ήταν άνθρωποι πολύ μορφωμένοι είχαν διαβάσει όλους τους κλασικούς συγγραφείς όχι μόνο πεζούς αλλά κυρίως τους ποιητές. Παράλληλα με το κείμενο οι περισσότεροι ήταν πολύ καλοί γνώστες της βυζαντινής μουσικής κι έτσι το κείμενο ταίριαζε και με την μουσική επένδυση. Μεγάλοι εκκλησιαστικοί υμνογράφοι, όπως ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο Θεόδωρος Στουδίτης έγραψαν μεγαλουργήματα ανεπανάληπτα. Έτσι γλώσσα και μουσική συνταιριάστηκαν σε ένα ωραίο αποτέλεσμα. Οι οκτώ ήχοι της βυζαντινής μουσικής, όπως και όλα τα προσόμια, ιδιόμελα είναι διαχρονικά μουσικά μοντέλα και οι νεότεροι υμνογράφοι, όπως ο Γεράσιμος Μικρογιανανίτης και ο επίσκοπος Ιωήλ έγραψαν τους νεότερους κανόνες στα αχνάρια των παλιών εκκλησιαστικών συνθετών. Επομένως μια μετάφραση των κειμένων δεν μπορεί να συμπορευτεί με το καθιερωμένο μέλος των διαφόρων τροπαρίων. Επομένως η μεγάλη κλασική μόρφωση των υμνογράφων αλλά και η επικρατούσα γλωσσική κατάσταση κινήθηκαν σε αυτά τα πλαίσια.
Τί λοιπόν μπορούμε εμείς να κάνουμε, για να μπορέσουμε να τους καταλάβουμε και να συμμετέχουμε πιο ενεργά στις λατρευτικές ευκαιρίες της εκκλησίας; Να καθίσουμε πιο μπροστά να διαβάσουμε και να μελετήσουμε με την βοήθεια ερμηνευτικών κειμένων. Αυτό τον στόχο έχει και η σειρά «από την σοφία των προγόνων μας και την πίστη των πατέρων μας» που ασχολείται με την ερμηνεία καταβασιών, κανόνων, ιδιόμελων, δοξαστικών ακόμη και ψαλμών. Πρόκειται για πέντε τόμους με διαφορετικό πάντοτε περιεχόμενο αλλά με την ίδια τεχνική παρουσίασης.
Οι πέντε αυτοί τόμοι που ανήκουν σε έναν κύκλο με τίτλο «από την σοφία των προγόνων και την πίστη των πατέρων μας» προέκυψαν από την ανάγκη που ένιωθα να καταλαβαίνω τί ψέλνω, και επειδή είναι και κλασικός φιλόλογος και ιεροψάλτης κάθισα και ερμήνευσα πολλές καταβασίες, κανόνες, ιδιόμελα κ.α. Σας παρουσιάζω τώρα τους πέντε τόμους με τα περιεχόμενα και σε τί αποσκοπεί ο κάθε τόμος.
Α. Κατ’ αρχήν τα εξώφυλλα των 5 τόμων είναι:
Β. Πίνακες περιεχομένων των 5 τόμων:
Α΄ τόμος
ΜΙΧΑΛΗΣ Θ. ΚΟΥΤΣΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ – ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ
ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΘΡΙΝΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ
ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ
ΔΕΣΠΟΤΙΚΩΝ
ΚΑΙ
ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΩΝ ΕΟΡΤΩΝ
ΚΕΙΜΕΝΟ – ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΕΡΜΗΝΕΙΑ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α΄ ΤΟΜΟΥ ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ[1]
Εισαγωγικά ………………………………………………………………….. 7
Πότε ψέλνονται οι Καταβασίες
Όλου Του Ενιαυτού ………………………………………………….. 15
1η Καταβασία Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού ………. 21
2η Καταβασία των Χριστουγέννων (Πεζή) ……………. 59
3η Καταβασία των Χριστουγέννων (Ιαμβική) ………. 83
4η Καταβασία των Θεοφανείων (Πεζή) ……………….. 107
5η Καταβασία της Υπαπαντής ……………………………… 133
6η Καταβασία Ακάθιστου Ύμνου και
Ευαγγελισμού ……………………………………………… 167
7η Καταβασία του Πάσχα ………………………………………. 195
8η Καταβασία της Πεντηκοστής (Πεζή) ………………. 221
9η Καταβασία της Πεντηκοστής (Ιαμβική) …………. 249
Βιβλιογραφία ……………………………………………………………. 273
Η δομή της παρουσίασης του περιεχομένου αυτού του τόμου είναι: Κείμενο, απλή σύνταξη, μετάφραση και σύντομη ερμηνεία, που διαφωτίζει το κλίμα που κινείται η καταβασία. Προηγούνται εισαγωγές και έπεται σύγκριση της κάθε Ωδής με την αντίστοιχη Βιβλική Ωδή και τις αντίστοιχες Ωδές άλλων καταβασιών.
Οι Ωδές των Κανόνων έχουν άμεση σχέση με τις (9) Βιβλικές Ωδές.
Οι Εννέα (9) αυτές Βιβλικές Ωδές είναι οι εξής:
ΩΔΗ ΠΡΩΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που έψαλλαν οι Ισραηλίτες αμέσως μετά από τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (ΕΞΟΔΟΣ 15ο κεφ.). 1. «Άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται».
ΩΔΗ ΔΕΥΤΕΡΑ. Είναι πένθιμη Ωδή. Εκφωνήθηκε από το Θεόπτη Μωυσή λίγο πριν το θάνατό του (ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟ 32ο κεφ.). 2. «Πρόσεχε, ουρανέ, και λαλήσω και ακουέτω η γη ρήματα εκ του στόματός μου». Η ωδή αυτή θεωρήθηκε αρκετά πένθιμη και γι αυτό οι διάφοροι υμνογράφοι την παραλείπουν, δηλαδή δεν γράφουν δεύτερη ωδή κι έτσι οι εννέα ωδές στην πραγματικότητα είναι οκτώ.
ΩΔΗ ΤΡΙΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που εκφωνήθηκε από την προφήτιδα Άννα (Α΄ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ 2ο κεφ.). 3. «Εστερεώθη η καρδία μου εν Κυρίω, υψώθη κέρας μου εν Θεώ μου».
ΩΔΗ ΤΕΤΑΡΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Αββακούμ (ΑΒΒΑΚΟΥΜ 3ο κεφ.). 4. «Κύριε, κατενόησα τα έργα σου και εξέστην».
ΩΔΗ ΠΕΜΠΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ησαΐα (ΗΣΑΪΑΣ 26ο κεφ.). 5. «Εκ νυκτός ορθρίζει το πνεύμα μου προς σε, ο Θεός, διότι φως τα προστάγματά σου επί της γης».
ΩΔΗ ΕΚΤΗ. Είναι η Ωδή, που εκφωνήθηκε από τον προφήτη Ιωνά, όταν βρισκόταν μέσα στην κοιλιά του κήτους. Περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ιωνά (ΙΩΝΑ 2ο κεφ.). 6. «Εβόησα εν θλίψει μου προς Κύριον τον Θεόν μου και εισήκουσέ μου».
ΩΔΗ ΕΒΔΟΜΗ. Είναι η Ωδή (προσευχή) των Τριών Παίδων, όταν τους οδηγούσαν στην «κάμινον του πυρός» (ΔΑΝΙΗΛ 3ο κεφ.) «Ευλογητός ει, Κύριε, ο Θεός των πατέρων ημών, και αινετός, και δεδοξασμένον το όνομά σου εις τους αιώνας».
ΩΔΗ ΟΓΔΟΗ. Είναι η Ωδή (ύμνος) των Τριών Παίδων που εκφωνήθηκε μέσα στην «κάμινον του πυρός», όταν διασώθηκαν με θαυματουργικό τρόπο από τη φωτιά. (ΔΑΝΙΗΛ 4ο κεφ.). «Ευλογείτε, πάντα τα έργα Κυρίου, τον Κύριον υμνείτε και υπερυψούτε αυτόν εις τους αιώνας»,
ΩΔΗ ΕΝΑΤΗ. Είναι η μόνη Ωδή, που προέρχεται από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Στην πραγματικότητα είναι σύνθεση δύο μικρότερων Ωδών. α) η Ωδή της Θεοτόκου, που εκφωνήθηκε από την Παναγία Μητέρα του Κυρίου, όταν συναντήθηκε με την Ελισάβετ, τη μητέρα του Ιωάννου του Προδρόμου (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.) και β) η Ωδή του προφήτη Ζαχαρία, που εκφωνήθηκε από τον ιερέα Ζαχαρία, τον πατέρα του Τιμίου Προδρόμου, όταν με θαυμαστό τρόπο γεννήθηκε ο Τίμιος Πρόδρομος (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.). 9. «Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον και ηγαλλίασε το πνεύμα μου επί τω Θεώ τω Σωτήρι μου…»,
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ Α΄ ΩΔΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΒΑΣΙΩΝ
ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ
Χέρσoν αβυσσoτόκoν πέδoν ήλιoς επεπόλευσε πoτέ,
ωσεί τείχoς γαρ επάγη εκατέρωθεν ύδωρ
λαώ πεζoπoντoπoρoύντι και θεαρέστως μέλπoντι.
Άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ
Βυθού ανεκάλυψε πυθμένα και δια ξηράς οικείους έλκει,
εν αυτώ κατακαλύψας αντιπάλους,
ο κραταιός εν πολέμοις Κύριος˙ ότι δεδόξασται.
ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ
Ποντω εκάλυψε Φαραώ συν άρμασιν,
ο συντρίβων πολέμους εν υψηλώ βραχίονι,
άσωμεν αυτώ, ότι δεδόξασται.
Η απλή σύνταξη είναι πολύ βοηθητική, διότι: με την απλή σύνταξη γίνεται εύκολο το κείμενο και καταλαβαίνουμε τί μεταφράζουμε κάθε φορά. Κοιτάξτε ένα δείγμα:
ΩΔΗ Γ΄ Ιαμβικής της Πεντηκοστής
«Ἔρρηξε γαστρὸς ἠτεκνωμένης πέδας,
Ὕβριν τε δυσκάθεκτον εὐτεκνουμένης,
Μόνη προσευχὴ τῆς Προφήτιδος πάλαι
Ἄννης, φερούσης πνεῦμα συντετριμμένον,
Πρὸς τὸν δυνάστην, καὶ Θεὸν τῶν γνώσεων».
Απλή Σύνταξη
Μόνη προσευχὴ τῆς Προφήτιδος πάλαι
Ἄννης, φερούσης πνεῦμα συντετριμμένον,
πρὸς τὸν δυνάστην καὶ Θεὸν τῶν γνώσεων.
έρρηξε πέδας γαστρὸς ἠτεκνωμένης,
ύβριν τε δυσκάθεκτον εὐτεκνουμένης.
Μετάφραση:
«Η προσευχή και μόνο της πάλαι ποτέ προφήτισσας Άννας,
που διαπνέονταν από πνεύμα συντετριμμένο
προς τον Παντοδύναμο και Παντογνώστη Θεό».
έσπασε τα δεσμά της άτεκνης κοιλιάς της
καθώς και την ανυπόφορη υβριστική συμπεριφορά της πολύτεκνης
Ερμηνεία
Στην γ΄ ωδή της Ιαμβικής Καταβασίας της Πεντηκοστής γίνεται αναφορά στην προφήτιδα Άννα, πρώτον γιατί η Άννα είναι ποιήτρια της γ΄ ωδής των Ωδών της Παλαιάς Διαθήκης, και δεύτερον γιατί ήθελε να γίνει αντιπαράθεση της πολύτεκνης Φεννάνας, που μιλούσε περιφρονητικά για την άτεκνη ΄Αννα, και της Άννας που είχε ταπεινό φρόνημα και εισακούστηκε η προσευχή της από τον Θεό και έτσι απέκτησε τον προφήτη Σαμουήλ. Το συμπέρασμα είναι ότι για την ατεκνία, για την οποία συχνά οι άντρες κατηγορούν τις γυναίκες, δεν ευθύνονται οι ίδιες οι γυναίκες, γιατί και η ατεκνία και η ευτεκνία είναι δώρα του Θεού, ο οποίος ορίζει τα πάντα.
Στο ερώτημα γιατί εισακούστηκε η προφήτιδα Άννα από τον Θεό μπορούμε να πούμε ότι είχε «πνεύμα συντετριμμένον» και ο Θεός δεν ευαρεστείται σε καμιά άλλη θυσία όσο με το να έχει ο άνθρωπος πνεύμα συντετριμμένον σύμφωνα με τον 50ο ψαλμό του Δαυίδ «θυσία τω Θεώ πνεύμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην και τεταπεινωμένην ο Θεός ουκ εξουδενώσει».
Η καρδιά λοιπόν της Άννας παρομοιάζεται με ένα θυμιατήρι, το οποίον ως κάρβουνα αναμμένα είχε το πνεύμα της συντριβής και ταπεινώσεως, ως θυμίαμα και λιβάνι είχε την νοερά και εγκάρδια προσευχή. Για αυτό όχι μόνον γέννησε τον Προφήτην Σαμουήλ, αλλά γέννησεν ακόμη τρεις Υιούς και δύο θυγατέρες, (α’ Βασ. β’ 21) .
Η ίδια Άννα ονομάζει τον Θεό λέγοντας ότι είναι «Θεός γνώσεως Κύριος» (α’ Βασιλ. β’ 3). Θεόν δε γνώσεων ονομάζει αυτόν, διότι ο Θεός έχει την γνώσιν των περασμένων, των ενεστώτων και των μελλόντων, και αυτός είναι που διδάσκει στον άνθρωπον την γνώση (Ψαλ. 93, 10).
[1] Και τους πέντε τόμους της σειράς θα τους βρείτε στο βιβλιοπωλείο ΛΥΔΙΑ Αγ. Σοφίας 41
