H σχέση των Αναβαθμών του Όρθρου με τους Αναβαθμούς του Ψαλτηρίου

Οι Αναβαθμοί είναι ένα σημαντικό μέρος του Όρθρου και έχουν σχέση με  κάποιους ψαλμούς του Δαυίδ. Και πρώτα πρώτα:

Ποιος συνέθεσε τους Αναβαθμούς

Συνθέτης των Αναβαθμών δεν είναι ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, όπως πιστεύουν μερικοί, αλλά ο Θεόδωρος ο Στουδίτης, που έγινε ομολογητής στην περίοδο της Εικονομαχίας (9^ος αι. μ.Χ.), ενώ άλλοι  υποστηρίζουν ότι είναι ο αδελφός του Θεοδώρου, ο Ιωσήφ. Ο Θεόδωρος ο Στουδίτης για να συνθέσει τους Αναβαθμούς του Όρθρου εμπνεύστηκε από τους 15 Αναβαθμούς του Ψαλτηρίου του Δαυίδ (119^ος  έως τον  133^ο ).

Είμαστε τυχεροί που με τους Αναβαθμούς του Όρθρου έχει ασχοληθεί ο Νικόδημος ο αγιορείτης (Ι749- 1809), ο οποίος  έγραψε ένα βιβλίο, το οποίο ονομάζεται «Νέα Κλίμαξ» σε αντίθεση με την παλαιά Κλίμακα του Ιωάννου. Κάνει σύγκριση ανάμεσα στη Κλίμακα του Ιωάννου  και στη Νέα Κλίμακα που έγραψε ο ίδιος και λέει ότι η Νέα Κλίμαξ: 1. Είναι πλουσιότερη , γιατί εκείνη έχει μόνο τριάντα ένα Αναβαθμούς – σκαλοπάτια της Κλίμακας, ενώ αυτή έχει εβδομήντα πέντε. 2. Είναι υψηλότερη και θεολογικότερη για τα υψηλότερα νοήματα περί του Αγίου Πνεύματος 3. Ενθαρρύνει περισσότερο αυτούς που ανεβαίνουν τη δικιά του Κλίμακα, λέγοντας ότι καθώς ανεβαίνουν οι χριστιανοί τις αναβαθμίδες – σκαλοπάτια της σκάλας δεν πρέπει να μη βλέπουν προς τα κάτω αλλά προς τα πάνω και ότι στην όλη προσπάθεια ουσιαστικός βοηθός και αρωγός είναι το Άγιο Πνεύμα, για το οποίο αφιερώνει πολλούς Αναβαθμούς.

Ο Νικόδημος ο Αγιορείτης για την Ερμηνεία των Αναβαθμών του Όρθρου, που συνέθεσε  ο Θεόδωρος Στουδίτης,  στηρίζεται στην ερμηνεία του Νικηφόρου Κάλλιστου του Ξανθόπουλου και πολλών άλλων αγίων πατέρων που έγραψαν σχετικά με τους Αναβαθμούς. Για να καταλάβουμε τη σχέση των Αναβαθμών του Όρθρου με τους Αναβαθμούς του Ψαλτηρίου, πρέπει να πούμε ορισμένα εισαγωγικά.

Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης.

Ο προφητάναξ Δαυίδ (11ος αιων. π.Χ.) προφήτευσε τις ταλαιπωρίες του Ισραήλ κατά την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας  κατά τον 8^ο αιων. π.Χ. αλλά και κατά την επάνοδο του Ισραήλ από την αιχμαλωσία στην Ιερουσαλήμ. Όλα αυτά  αναφέρονται σε μελλοντικά γεγονότα, αλλά έχουν και συμβολικό χαρακτήρα ενόψει της έλευσης της νέας εποχής του Χριστού. Ο Θεόδωρος  παίρνει αφορμή από κάποιες λέξεις και εκφράσεις των ψαλμών των Αναβαθμών του Ψαλτηρίου και συνθέτει τους στίχους των Αναβαθμών του Όρθρου ( τέλος του 10^ου αιων. μ.Χ.)

Για παράδειγμα: Η Βαβυλώνα, που προέρχεται από τη λέξη βαβέλ, γνωστή από τον πύργο της Βαβέλ,  σημαίνει σύγχυση. Η Βαβυλώνα ήταν η πόλη της αμαρτίας και της σύγχυσης που δημιουργεί η αμαρτία και γι αυτό οι Αναβαθμοί αποτελούν τα σκαλοπάτια  μιας σκάλας αρετών που οδηγούν  από την αμαρτία του κόσμου στην Άνω Ιερουσαλήμ, στον παράδεισο του ουρανού, όπου επικρατεί η ειρήνη του Θεού. Εξάλλου Ιερουσαλήμ σημαίνει «όραση ειρήνης». Είναι η ειρήνη που αποκτά κανείς αφού ανεβεί τη σκάλα των αρετών και δει το Θεό, που είναι «η ειρήνη των ψυχών ημών». Γι  αυτό το λόγο και ψέλνονται μόνο τις Κυριακές, γιατί η Κυριακή είναι η ημέρα της αναστάσεως και της μετάβασής μας από τον θάνατο στη ζωή, από τη φθορά στην αφθαρσία, από την αμαρτία στην απολύτρωση.

Μερικοί συσχετίζουν τους Αναβαθμούς του  Όρθρου με τις βαθμίδες της κλίμακας του Ιακώβ που είδε στο όραμά του να  οδηγεί από τη γη στον ουρανό. Κατ’  άλλους οι Αναβαθμοί σχετίζονται με τους 15 αναβαθμούς – σκαλοπάτια του ναού του Σολομώντα, σε κάθε ένα από τα οποία έκαναν στάση οι ιερείς των Ισραηλιτών ανεβαίνοντας και έψελναν και ένα ψαλμό από τους 15 ψαλμούς των Αναβαθμών του Ψαλτηρίου, όπως έδωσε εντολή ο Δαυίδ στον γιό του τον Σολομώντα, όταν έκτισε το ναό στην Ιερουσαλήμ.

Οι Αναβαθμοί έχουν γραφεί στους  οκτώ ήχους της Βυζαντινής Μουσικής. Κάθε ήχος έχει 3 Αντίφωνα Αναβαθμών (Α,Β,Γ) από 3 στίχους το κάθε Αντίφωνο  (2 Αναβαθμοί και ένα Δόξα Πατρί.), σύνολο 9 στίχοι. Οι 7 πρώτοι ήχοι έχουν από 9 στίχους ο κάθε ήχος, σύνολο 63 στίχοι. Ο 8^ος ήχος, ο Πλάγ. του δ΄, έχει επιπλέον ένα Αντίφωνο (Δ΄), δηλαδή επιπλέον 3 στίχους (9+3=12), επομένως 63 και 12 σύνολο 75 στίχοι.

Στους Αναβαθμούς χρησιμοποειείται ο αριθμός τρία και εννέα. Τρία είναι τα αντίφωνα κάθε ήχου, γιατί  τρία είναι και τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, αλλά και ο ύμνος των Σεραφείμ κατά τον Ησαία είναι τρισάγιος (άγιος, άγιος, άγιος  Κύριος Σαβαώθ).  Ο αριθμός πάλι εννέα των Αναβαθμών του κάθε ήχου αντιστοιχεί στα εννέα τάγματα των αγγέλων που υμνολογούν τον Τριαδικό Θεό. Εξάλλου το Δόξα Πατρί … Και νυν και αεί … του κάθε αντιφώνου  αναφέρεται πάντοτε στην Αγία Τριάδα, δείχνοντας έτσι ο Θεόδωρος την ευγνωμοσύνη του για τη θεία έμπνευση, με την οποία έγραψε τους Αναβαθμούς.  Κατά τον άγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο που είδε σε όραμα τα  εννέα τάγματα των αγγέλων να υμνολογούν το Θεό και να επαναλαμβάνουν  τον ίδιο στίχο δυο φορές, πρέπει  και οι ψάλτες να         επαναλαμβάνουν κάθε αναβαθμό (στίχο) δυο φορές.

            Παρακάτω αναφέρουμε  τους Αναβαθμούς κάθε ήχου και τους ψαλμούς των  15 Αναβαθμών του Ψαλτηρίου από τους οποίους εμπνεύστηκε ο Θεόδωρος, Στουδίτης και έγραψε τους 75 Αναβαθμούς του Όρθρου. Υπόψη ότι ο Αναβαθμός του Όρθρου είναι ένας στίχος, ενώ ο Αναβαθμός του Ψαλτηρίου είναι ένας ολόκληρος ψαλμός.

ΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ  ΚΑΤ’   ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑΝ

            Ο Θεοδωρος Στουδίτης σε κάθε ήχο παίρνει ορισμένες λέξεις από τον αντίστοιχο ψαλμό των Αναβαθμών του Ψαλτηρίου, συμπληρώνει τη φράση δίνοντας περιεχόμενο σχετικά με τα νοήματα της Καινής Διαθήκης. Επίσης  σε κάθε αναβαθμό του πλάγιου ήχου αρχίζει με την ίδια λέξη του ορθρού ήχου. Δηλαδή όπως αρχίζουν οι Αναβαθμοί του α΄ήχου, έτσι αρχίζουν και οι αναβαθμοί του Πλαγ. α΄ήχου κλπ. Ακούστε παρακάτω τις αντιστοιχίες για να καταλάβετε και παράλληλα προσέξτε τη δομή κάθε αντιφώνου.

 Οι αναβαθμοί του Α΄ ήχου και του πλάγ. α’ ήχου

  Οι αναβαθμοί του Α΄ ήχου  Ἀντίφωνον Α΄

1. Ἐν τῷ θλίβεσθαί με, εἰσάκουσόν μου τῶν ὀδυνῶν, Κύριε σοὶ κράζω.

 Μέσα στις θλίψεις μου άκουσέ μου εξαιτίας των συμφορών μου, Κύριε σε Σένα κράζω

2. Τοῖς ἐρημικοῖς, ἄπαυστος ὁ θεῖοςπόθος ἐγγίνεται, κόσμου οὖσι τοῦ ματαίου

 ἐκτός.

(Σ’ αυτούς που ζούνε όπως οι ασκητές στην έρημο γεννιέται ακατάπαυστος θείος πόθος, γιατί βρίσκονται έξω από τον μάταιο κόσμο).

3. Δόξα. Καὶ νῦν.

Ἁγίῳ Πνεύματι, τιμὴ καὶ δόξα, ὥσπερ Πατρί, πρέπει ἅμα καὶ Υἱῷ·

διὰ τοῦτο ᾂσωμεν τῇ Τριαδικῇ Μονοκρατορίᾳ.

(Στο Άγιο Πνεύμα ταιριάζει τιμή και δόξα όπως στον Πατέρα και τον Υιό, γι  αυτό ας ψάλλουμε στην Τριαδική Μονοκρατορί).

 Οι αναβαθμοί του πλ.α΄ήχου  Ἀντίφωνον Α΄

1. Ἐν τῷ θλίβεσθαί με Δαυϊτικῶς, ᾄδω σοι Σωτήρ μου, ρῦσαί μου τὴν ψυχὴν ἐκ γλώσσης δολίας.

(Μέσα στη θλίψη μου σου ψάλλω, όπως ο Δαυίδ. Σώσε, σε παρακαλώ, την ψυχή μου από δόλια γλώσσα (που μπορεί να με συκοφαντήσει και να με καταδικάσει).

2. Τοῖς ἐρημικοῖς ζωὴ μακαρία ἐστί, θεϊκῷ ἔρωτι πτερουμένοις.

(Γι αυτούς που ζουν όπως οι ασκητές στην έρημο η ζωή είναι μακάρια, όπως του Θεού, γιατί αποκτούν φτερά λόγω του θεϊκού έρωτα που τους διακατέχει).

3. Δόξα Πατρί… Καὶ νῦν…

Ἁγίῳ Πνεύματι, περικρατεῖται πάντα τὰ ὁρατά τε σὺν τοῖς ἀοράτοις, αὐτοκρατὲς γὰρ ὂν, τῆς Τριάδος ἓν ἐστιν ἀψεύστως.

(Το Άγιο Πνεύμα είναι εκείνο που κυριαρχεί σε όλα τα ορατά μαζί με τα αόρατα πλάσματα του Θεού, γιατί έχει τη δύναμη αφ΄εαυτού, την ίδια στιγμή που είναι χωρίς καμιά διάψευση ένα από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας).

 ΨΑΛΜΟΣ 119ος

Πρὸς Κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαί με ἐκέκραξα, καὶ εἰσήκουσέ μου. 2 Κύριε, ρῦσαι τὴν ψυχήν μου ἀπὸ χειλέων ἀδίκων καὶ ἀπὸ γλώσσης δολίας. 3 τί δοθείη σοι καὶ τί προστεθείη σοι πρὸς γλῶσσαν δολίαν; 4 τὰ βέλη τοῦ δυνατοῦ ἠκονημένα, σὺν τοῖς ἄνθραξι τοῖς ἐρημικοῖς.

Τα σημεία που πρέπει να σταθούμε :  Υπομονή στις  θλίψεις

1. Η θλίψη συμμαζεύει τον άνθρωπο και τον αναγκάζει να συγκεντώνεται στα ουσιαστικά και να ζητά τη βοήθεια του Θεού.
2. Ο θλιβόμενος εισακούεται καλύτερα από τον Θεό, διότι οι θλίψεις μας κινητοποιούν περισσότερο την αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο, με α[ποτέλεσμα ο Θεός να δείχνει περισσότερη φιλανθρωπία στον θλιβόμενο.
3. Η θλίψη συνθλίβει  τον άνθρωπο, όπως η πίεση το νερό μέσα σε ένα σωλήνα,  και τον αναγκάζει να ανεβαίνει προς τον ουρανό. Και  ανεβαίνοντας ψηλά αποκτά δύναμη.
4. Δεν πρέπει να γογγύζουμε αλλά να ευχαριστούμε το Θεό για τις θλίψεις που επιτρέπει για να δοκιμάζεται η αγάπη μας προς Αυτόν.

Οι αναβαθμοί του Α΄ ήχου  Ἀντίφωνον Β΄

1. Εἰς τὰ ὄρη τῶν σῶν, ὕψωσάς με νόμων, ἀρεταῖς ἐκλάμπρυνον, ὁ Θεός, ἵνα ὑμνῶ σε.

(Εις τα όρη των δικών σου εντολών ύψωσέ με και λάμπρυνέ με με αρετές, εσύ που είσαι ο Θεός μου για να σε υμνώ).

2. Δεξιᾷ σου χειρὶλαβὼν σὺ Λόγε, φύλαξόν με, φρούρησον, μὴ πῦρ με  φλέξῃ

 τῆς ἁμαρτίας.

(Με το δεξί σου χέρι, Λόγε του Θεού, πιάσε με, φύλαξέ με, περιφρούρησέ με,

για να μην με κάψει η φωτιά της αμαρτίας).

3. Δόξα. Καὶ νῦν.

Ἁγίῳ Πνεύματι, πᾶσα ἡ κτίσις καινουργεῖται, παλινδρομοῦσα εἰςτὸ πρῶτον·

 ἰσοσθενὲς γάρ ἐστι Πατρὶ καὶ Λόγῳ.

(Με το Άγιο Πνεύμα όλη η κτίση ανακαινίζεται και ξαναγυρίζει πάλι

στην πρώτη της μορφή, γιατί είναι ισοδύναμο με τον Πατέρα και το Λόγο του Θεού).

 Οι αναβαθμοί του πλ.α΄ήχου  Ἀντίφωνον Β΄

1. Εἰς τὰ ὄρη ψυχὴ ἀρθῶμεν, δεῦρο ἐκεῖσε, ὅθεν βοήθεια ἥκει.

(Ας υψώσουμε τη ψυχή μας ψηλά, στα βουνά, στον ουρανό μέχρι εκεί , όπου κατοικεί ο Ύψιστος και απ’ όπου μπορεί να μας έρθει η βοήθεια).

2. Δεξιά σου χεὶρ κἀμέ, Χριστὲ ἱπταμένη, σκαιωρίας πάσης περιφυλαξάτω.

(Η δεξιά σου χείρα, Κύριε, που υπερίπταται, ας με προφυλάξει κι εμένα από κάθε σκευωρία).
3. Δόξα Πατρὶ… Καὶ νῦν…

Ἁγίῳ Πνεύματι, θεολογοῦντες φῶμεν, Σὺ εἶ Θεός, ζωή, ἔρως, φῶς, νοῦς, σὺ χρηστότης, σὺ βασιλεύεις εἰς τοὺς αἰῶνας.

(Παίρνοντας αφορμή από το Άγιο Πνεύμα μιλάμε για το Θεό και λέμε ότι εσύ, δηλαδή  το Άγιο Πνεύμα, είσαι Θεός, είσαι η ζωή, είσαι το φως, ο νους, εσύ είσαι η αληθινή χρηστότητα, εσύ θα βασιλεύεις εις τους αιώνας των αιώνων.

ΨΑΛΜΟΣ 120ος

Ἦρα τοὺς ὀφθαλμούς μου εἰς τὰ ὄρη, ὅθεν ἥξει ἡ βοήθειά μου. 2 ἡ βοήθειά μου παρὰ Κυρίου τοῦ ποιήσαντος τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. 3   5 Κύριος φυλάξει σε, Κύριος σκέπη σοι ἐπὶ χεῖρα δεξιάν σου·

  Τα σημεία που πρέπει να σταθούμε: Η πιστή εφαρμογή των νόμων του Θεού και ο φωτισμός μας.

1. Οι νόμοι του φωτός δόθηκαν ψηλά σε όρη από όπου ανατέλλει το φως , όπως στον παράδεισο, στο όρος Σινά, στο όρος των Ελαιών, όπου έγινε η Επί του όρους ομιλία. κλπ)
2. Οι νόμοι του σκότους οδηγούν χαμηλά (Άδης, κόλαση, Τάρταρα).
3. Με την τήρηση των εντολών του Θεού, θα ανεβούμε ψηλά στα όρη των αρετών, από όπου θα προέλθει η βοήθειά μας.
4. Η δεξιά του Κυρίου μας αγκαλιάζει και μας προφυλάγει από κάθε σκευωρία, που έρχεται από τον πονηρό.
5. Το άγιο Πνεύμα ανακαινίζει όχι μόνο τον άνθρωπο κατά τη βάπτιση αλλά και ολόκληρη την κτίση κατά τη Δευτέρα παρουσία θα την επαναφέρει στην αρχική παρθενική της κατάσταση, όπως ήταν πριν από τη πτώση.

  Οι αναβαθμοί του Α΄ ήχου  Ἀντίφωνον Γ΄

1. Ἐπὶτοῖς εἰρηκόσι μοι· Ὁδεύσωμεν εἰς τὰς αὐλὰς τοῦ Κυρίου·

εὐφράνθη μου τὸ πνεῦμα, συγχαίρει ἡ καρδία.

(Σύμφωνα με αυτά που μας έχεις πει: ας πορευθούμε στις αυλές του Κυρίου,

γιατί ευφράνθηκε το πνεύμα μου και μαζί χαίρεται και η καρδιά μου).

2. Ἐπὶοἶκον Δαυΐδ, φόβος μέγας· ἐκεῖ γὰρ θρόνων ἐκτεθέντων, κριθήσονται,

 ἅπασαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς καὶ γλῶσσαι.

 (Στον οίκο του Δαυίδ επικρατεί μεγάλος φόβος, γιατί στήθηκαν θρόνοι

Και θα κριθούν όλες οι φυλές της γης και όλα τα έθνη που μιλούν τη δικιά τους γλώσσα.

3. Δόξα.Καὶ νῦν.

Ἁγίῳ Πνεύματι, τιμὴν προσκύνησιν, δόξαν καὶ κράτος, ὡς Πατρί τε ἄξιον,

καὶ τῷ Υἱῷ δεῖ προσφέρειν· Μονὰς γάρ ἐστιν ἡ Τριὰς τῇ φύσει, ἀλλ’ οὐ προσώποις.

(Στο άγιο Πνεύμα ταιριάζει να προσφέρουμε τιμή, προσκύνηση και δόξα

και να του αναγνωρίζουμε την ίδια δύναμη όπως στον Πατέρα και τον Υιό.

Μονάδα  είναι η Αγία Τριάδα ως προς τη φύση αλλά όχι και ως προς τα πρόσωπα).

Αναβαθμοί του πλαγ. α΄ήχου Αντίφωνον Γ΄

1. Ἐπὶ τοῖς εἰρηκόσι μοι εἰς τὰς αὐλὰς προσβῶμεν Κυρίου,

χαρᾶς πολλῆς πλησθεὶς εὐχὰς ἀναπέμπω.

(Σύμφωνα με αυτά που μας έχεις πει: ας πορευθούμε στις αυλές του Κυρίου,

 Γιατί γέμισε η ψυχή μου από πολλή χαρα και έτσι αναπέμπω προσευχές στον Κύριο.

2. Ἐπὶ οἶκον Δαυΐδ, τὰ φοβερὰ τελεσιουργεῖται,

πῦρ γὰρ ἐκεῖ φλέγον, ἅπαντα αἰσχρὸν νοῦν

(Στον οίκο του Δαυίδ, στο λαό του Θεού, τελούνται τέρατα και σημεία, γιατί εκεί είναι η φωτιά της Θεότητας που πυρπολεί κάθε αισχρό νου).

3. Δόξα Πατρὶ… Καὶ νῦν…

Ἁγίῳ Πνεύματι, ζωαρχικὴ ἀξία, ἐξ οὗ πᾶν ζῷον ἐμψυχοῦται,

ὡς ἐν Πατρί ἅμα τε καὶ Λόγῳ.

(Το Άγιο Πνεύμα,  είναι η πρωταρχική αξία που δίνει τη ζωή, και από το οποίο παίρνει ζωή κάθε ζωντανό πλάσμα, όπως συμβαίνει και με τα δύο άλλα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, τον Θεό Πατέρα και και τον Υιόν Λόγον).

 ΨΑΛΜΟΣ 121ος

Εὐράνθην ἐπὶ τοῖς εἰρηκόσι μοι· εἰς οἶκον Κυρίου πορευσόμεθα. 2 ἑστῶτες ἦσαν οἱ πόδες ἡμῶν ἐν ταῖς αὐλαῖς σου, ῾Ιερουσαλήμ. 3 ῾Ιερουσαλὴμ οἰκοδομουμένη ὡς πόλις,   4 ἐκεῖ γὰρ ἀνέβησαν αἱ φυλαί, φυλαὶ Κυρίου,  5 ὅτι ἐκεῖ ἐκάθισαν θρόνοι εἰς κρίσιν, θρόνοι ἐπὶ οἶκον Δαυΐδ.

Σημεία που πρέπει να σταθούμε: Η πίστη στον αδιάψευστο λόγο του Θεού για χαρά και ευφροσύνη.

1. Τα λόγια του Θεού, όταν τα ακολουθούμε, οδηγούν στις αυλές Του, δηλαδή στην αγκαλιά της εκκλησίας.
2. Εκεί ευφραίνεται το πνεύμα και μαζί χαίρεται και η καρδιά.
3. Η συνεχής μνήμη της έλευσης του Κυρίου, για να κρίνει τον άνθρωπο, πρέπει να μας συνοδεύει κάθε στιγμή της ζωής μας.
4. Ο φόβος του θεού μας βοηθάει στην τήρηση των εντολών Του. «Αρχή

Σοφίας φόβος Κυρίου» (Σοφία Σολομώντος)