Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ο περιθωριακός που έγινε η καρδιά και η ψυχή της λογοτεχνίας μας!

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Έργο του Ράλλη Κοψίδη.

Ο συγγραφέας Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήταν ένα περιθωριακό πρόσωπο μέσα στην κοινωνία της Αθήνας, της πόλης της πλουτοκρατίας, όπως θα έλεγε ο ίδιος!

Μην σας φαίνεται περίεργο αυτό!Άλλωστε το ίδιο το παρουσιαστικό του τον πρόδιδε!

Στο Παρίσι μπορεί να τον περνούσαν για κλοσάρ, περιφερόμενο άστεγο, επαίτη…

Ένας «περιθωριακός» άνθρωπος ο οποίος από το περιθώριο της κοινωνίας και από το πουθενά ή έστω από την «μικρά πολίχνη», την Σκιάθο, έφτασε να γίνει η καρδιά και η ψυχή της ελληνικής λογοτεχνίας.

Τι τον οδήγησε εκεί; Η λαχτάρα του για τα γράμματα -εννοείται για το μέσα τους και την ουσία τους- και η λαχτάρα του να εκφραστεί! Να εκφράσει αυτό που τον διακατείχε, το όλο πάντρεμα του ψυχικού του κόσμου μαζί με την εν γένει πνευματική του καλλιέργεια.

Της ανάγνωσης της ωραιότητας του κάλλους της φύσης και του ευρύτερου κόσμου, όπως και του βαθύτερου και ουσιαστικότερου πνευματικού κόσμου του ανθρώπου που βρίσκεται πέραν από τα φαινόμενα. Ο Παπαδιαμάντης αυτά μελετά! Μαζί με την ιδιαίτερη αγάπη για την παράδοση του τόπου του και της χώρας που τον γέννησε! Και μάλιστα δυναμικά και όχι φολκλορικά, όπως θα μπορούσε να αποφανθεί κάποιος… επιφανειακός αναγνώστης!

Και όχι μόνον τα διαβάζει όλα αυτά μαζί και ταυτοχρόνως, αλλά και τα περιγράφει μοναδικά, περίτεχνα και… παπαδιαμαντικώς με την ιδιότυπη γλώσσα που «οργάνωσε» για να μας μιλήσει για αυτά. Παράλληλα, αποφαίνεται και φανερώνει ποικίλες καταστάσεις της ανθρώπινης ψυχής, συμπεριφοράς και ζωής δίκην ειδικού ψυχογνώστη και ψυχοθεραπευτή, εκφράζοντάς τες με τρόπο απαλό και κατά συνέπειαν ιαματικό!

Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει πως είναι και ο καλύτερος μελετητής του εθνικού ταμπεραμέντου των Ελλήνων, με τις ιδιαίτερα εύστοχες παρατηρήσεις του και μάλιστα με ιδιαίτερο και ξεχωριστό χιούμορ πολλές φορές;

Ο ποιητικός του τρόπος εκφράζει συγχρόνως και μια διαρκή απορία, αγωνία ή μεσότητα για τα πράγματα και τις καταστάσεις χωρίς προσβλητικές ή βάναυσες βεβαιότητες κηρυγματικού τύπου ή ιδεολογικού καθοδηγητή, ή ακόμη επηρμένου ψυχολόγου ή φιλοσόφου που έχει καταλάβει τα πάντα και κάτι περισσότερο από όλους τους άλλους μαζί.

Έτσι, αποτελεί έναν ιδιόρρυθμο ασκητή, ποιητή του κόσμου, έναν καρδιακό μελετητή που τα ψυχικά του χαρίσματα και αποθέματα τον βοήθησαν να καταγράψει τις παρατηρήσεις του χωρίς εμπάθεια και αντίστοιχους λογισμούς. Για τον λόγο αυτό διαθέτει και την γνωστή «καταπραϋντική» δύναμη.

Έχοντας προχωρήσει στην ασκητική απροσπάθεια, δηλαδή ουσιαστικά στην δυναμική παραίτηση και αποφυγή κάθε είδους κοσμικών επιδιώξεων, απόκτησης, κέρδους, φιλοδοξίας, επιτυχίας μπόρεσε να διαβάζει απαθώς και όχι εγωιστικά και με εμπάθεια τον κόσμο!

Ιδιαίτερα εκεί που χρειάζεται συμπάθεια και όχι κακοποιητική ανάδειξη μια ανθρώπινης αδυναμίας.

Ως προς αυτό θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η παράλληλη μελέτη του με τον κόσμο και τον τρόπο του μεγάλου Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Έχω την εντύπωση πως ο Παπαδιαμάντης διαβάζει και εκφράζει τον κόσμο από την μεριά του ανθρώπου ο οποίος έχει καταφέρει να τιθασέψει εν πολλοίς τον ψυχικό του κόσμο ασκητικά. Αυτό φαίνεται και από το… στακάτο, θα λέγαμε, γράψιμό του.

Ενώ ο Ντοστογιέφσκι για τον ο οποίο ο Στάρετς Αμβρόσιος είχε πει πως, «αυτός είναι ο μετανοών», μοιάζει συνεχώς να πάλλεται η ψυχή του από τις ποικίλες προσπάθειες και αγωνίες του ή ακόμη και τον πολύ πλούσιο συναισθηματισμό του ο οποίος είναι διάχυτος μέσα στο μεγαλειώδες του έργο. Ήταν βεβαίως πάντα καθ’ οδόν. Σίγουρα, όμως, και ο ρωσικός εσωτερικός κόσμος είναι πολύ διαφορετικός από τον Ρωμαίικο.

Ο Παπαδιαμάντης ησύχαζε! Και έτσι δεν τον ενοχλούσε ούτε το λιτό, καλύτερα φτωχικό σκηνικό μέσα στο οποίο ζούσε και δημιουργούσε. Η έντιμη πενία δεν ήταν μια στάση αυτοπαραίτησης, αλλά μία δυναμική κατάσταση ζωής. Ήταν μια κατάκτηση, αφού είχε κάνει τις συγκεκριμένες του επιλογές. Και τίποτε δεν τον έβγαζε από το πρόγραμμά του.

Ήταν ο άνθρωπος ο οποίος… νήστευε από τις κοσμικότητες! Τον ενδιέφερε να μπορεί να κάνει μόνο αυτό που αγαπούσε πιο πολύ. Ίσως, να του ήταν δύσκολο ή και να αδυνατούσε, βεβαίως, να «εισχωρήσει» στους κοσμικούς κύκλους της Αθήνας, έστω τους πνευματικούς. Αλλά αν το ήθελε αυτό θα έβρισκε μια χαρά τον τρόπο να το κάνει. Όπως τα κατάφερε επιδέξια ο τριτεξάδελφός του Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, γνωστός συγγραφέας κι αυτός.

Οπότε, ό,τι πέτυχε ο Παπαδιαμάντης και ό,τι συνέβη στην ζωή του ήταν δικό του κατόρθωμα και επιδίωξη! Αναφέρομαι ακόμη και στην περιθωριακή ζωή του. Κατόρθωμα γιατί αυτό επιδίωξε! Όπως και η συναναστροφή του με απλούς ανθρώπους.

Το μόνο βάθρο που φαινομενικά κατέκτησε ήταν ο χειρισμός της γλώσσας, η λογοτεχνική, αλλά και η μεταφραστική του δεινότητα. Ενώ μια άλλη ιδιαίτερη ενασχόλησή του ήταν η ψαλτική. Αλλά και ως προς αυτό δεν έψαλε σε κάποια μεγάλη κεντρική μεγαλοπρεπή εκκλησία των Αθηνών, αλλά σε ένα εκκλησάκι με λειτουργό έναν άλλο «περιθωριακό» και ολιγογράμματο ιερέα.

Και, μάλιστα, όταν ο τελευταίος διάβαζε κάποια από τα ευαγγέλια που δεν διαβάζονται πολύ συχνά στις ακολουθίες έκανε παιδαριώδη και κωμικά λάθη. Κανένας, όμως, δεν γελούσε μαζί του γιατί γνώριζαν την αγιότητά του! Ο απλοϊκός παπα-Νικόλας Πλανάς, όπως είναι γνωστόν έχει αγιοκαταχθεί και η μνήμη του τιμάται στις 2 Μαρτίου.

Δύο μέρες μετά, στις 4 Μαρτίου, σαν σήμερα έχουμε την επέτειο της γέννησης του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη! Και έτσι με το κειμενάκι αυτό θυμόμαστε και τα δύο αυτά πολύ σημαντικά πρόσωπα που ο καθένας με τον τρόπο του σφράγισε την εποχή του!

Και βεβαίως η μνήμη τους συνεχίζει να αποτελεί σημείο δυναμικής αναφοράς, παρ’ όλο που και οι δύο έζησαν απλοϊκά και στο περιθώριο οποιασδήποτε κοσμικότητας!