Η Λειτουργική παράδοση της Θεσσαλονίκης

Το θέμα της λειτουργικής παραδόσεως της Θεσσαλονίκης, της συμβασιλεύουσας αγιοτόκου πόλεως του Αγίου Δημητρίου, είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να σκιαγραφηθεί σης λίγες αυτές γραμμές. Η λειτουργική αυτή παράδοση είναι στην πραγματικότητα «συνηλικιώτις» της Εκκλησίας της Θεσσαλονίκης, οι δε επιδράσεις επ’ αυτής της αντιστοίχου παραδόσεως της Βασιλίδος των πόλεων και οι επιδράσεις του γειτονικού Αγίου Όρους, της σπουδαιότερης μοναχικής πολιτείας της αυτοκρατορίας μετά τον Ι΄ αι., είναι τόσο πολλές που διευρύνουν ακόμα περισσότερο το πολύπτυχο αυτό κεφάλαιο. Έτσι, κατ’ ανάγκη, θα περιορίσουμε το θέμα στην παρουσίαση ορισμένων μόνο ιδιορρυθμιών της λειτουργικής πράξεως της Θεσσαλονίκης, με βάση τις πολύτιμες πληροφορίες που μας δίνει ο τελευταίος μητροπολίτης της πόλεως πριν από την πτώση της στους Τούρκους (1430), ο Αγιος Συμεών (+Σεπτέμβριος 1429). Με αυτό τον τρόπο θα δοθεί μια πρώτη εικόνα, αλλά πάντως χαρακτηριστική των ιδιομορφιών του λειτουργικού τυπικού της Θεσσαλονίκης.

Επιβίωση του «ασματικού» τυπικού

Κατά τη βυζαντινή περίοδο το λειτουργικό τυπικό της Εκκλησίας διακρίνεται στο «ασματικό» που ίσχυε στους ενοριακούς ναούς και στο «μοναχικό» που εκρατείτο στα μοναστήρια. Τη βάση του α­σματικού τυπικού αποτέλεσε η λειτουργι­κή πράξη της Κωνσταντινουπόλεως, ενώ του μοναχικού η λειτουργική πράξη της μονής του Αγίου Σάββα στην Παλαιστίνη. Για πολλούς λόγους το δεύτερο βαθμηδόν επικράτησε σε βάρος του πρώτου. Έμειναν όμως ορισμένες «νησίδες» μέχρι την εκπνοή της αυτοκρατορίας. Ο Δημήτριος Χωματιανός απαντώντας σε ερώτηση του μητροπολίτη Δυρραχίου Κωνσταντίνου Καβάσιλα μαρτυρεί ότι η «τελειότερα» ασματική ακολουθία διετηρείτο κατά τις ημέρες του στη Μεγάλη Εκκλησία της ευδαίμονος Κωνσταντινουπόλεως, στην περίκλυτο μητρόπολη Θεσσαλονίκης και στην περιώνυμο μητρόπολη των Αθηνών, ίσως και αλλού.

Στις αρχές του ΙΕ’ αι., ο «ταπεινός» μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Κυρ Συμεών (1416/1417-1429), καλός γνώστης της τάξεως της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, μας δίνει την πληροφορία ότι στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως ως μόνο τρεις φορές το χρόνο τηρούσαν το ασματικό τυπικό: τις εορτές της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και του Αγίου Ιω. Χρυσοστόμου. Ενώ με έμφαση τονίζει επανειλημμένως ότι το ασματικό τυπικό «εν μόνη…τη ημετέρα ταύτη ευσεβέστα­τη πόλει Θεσσαλονίκη κατά την μεγάλης αυτής Εκκλησίαν… συντετήρηται και μένει» καθ’ όλο το έτος.

Ο ίδιος ο Συμεών έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διατήρησή του. Το κατέγραψε, θέλοντας να το προφυλάξει από φθορές και αλλοιώσεις και το μεταρρύθμισε, περιορίζοντας τα ψαλμικά αντίφωνα και προσθέτοντας στον όρθρο και στον εσπερινό τροπάρια και κανόνες από το μοναχικό τυπικό. Το κολοσσιαίο αυτό έργο σώθηκε ακέφαλο και κολοβό στον κώδικα 2047 της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών, που γράφηκε υπό την άμεση επιστασία του.

Αυτό το μεταρρυθμισμένο ασματικό τυπικό προσδιόρισε την τάξη της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης μέχρι του θανάτου του Συμεών και ίσως μέχρι της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Συγχρόνως αποτελεί τη σημαντικότερη παράμετρο της λειτουργικής παραδόσεως της Θεσσαλονίκης.

Από τα κοντάκια του Ρωμανού του Μελωδού στον Άγιο Δημήτριο (ΣΤ΄ αι.) μας είναι γνωστό ότι κατά την εποχή εκείνη η μνήμη του πολιούχου της Θεσσαλονίκης εορταζόταν επί τρεις ημέρες: την προεόρτιο (25 Οκτωβρίου), την ημέρα την μνήμης (26) και τη μεθέορτο (27). Προϊόντος του χρόνου, όμως, η τριήμερη αυτή περίοδος άρχισε να επιμηκύνεται. Έτσι, κατά τις αρχές του ΙΕ΄ αι. τη βρίσκουμε σχεδόν δεκαπενθήμερη. Η ημέρα της μνήμης του μάρτυρος περιβάλλεται από την προεόρτιο «Μεγάλη Εβδομάδα» και τη μεθέορτο εβδομάδα «κατά τον τύπον της αγίας και μεγάλης Κυριακής της του Χριστού και Θεού ημών αναστάσεως». Καθ’ όλη την περίοδο η λειτουργική πράξη ήταν άμεσα εξηρτημένη από την αντίστοιχη της γνωστής μας Μ. Εβδομάδος των παθών του Κυρίου. Οι ύμνοι και οι ακολουθίες που συνετάγησαν από τον χαρτοφύλακα Ιωάννη Σταυράκιο και τον Συμεών Θεσσαλονίκης έδιναν ένα λαμπρό περιεχόμενο στην τιμή του αγίου, που είναι δυσεύρετο στην τιμή άλλων πολιούχων – αγίων της αυτοκρατορίας.

Η ακολουθία της Καμίνου

Κατά την Κυριακή των Προπατόρων ετελείτο στη Θεσσαλονίκη μέσα στο ναό της Αγίας Σοφίας, παρόντος του αρχιερέως και όλου του κλήρου, η ακολουθία «της καμίνου». Η ακολουθία αυτή, όπως φαίνεται από τις περιγραφές που σώθηκαν στον κώδικα ΕΒΕ 2047 ήταν ένα ιερό δράμα -μια οιονεί θρησκευτική παράσταση- που είχε σαν θέμα τη διήγηση της Παλ. Διαθήκης περί των «τριών παίδων». Ετελείτο συναπτά προς την ακολουθία του όρθρου και προ της θείας λειτουργίας, με τη συμμετοχή του αρχιερέρως, του κλήρου και των ψαλτών. Έψαλλαν την Ζ΄ και Η΄ βιβλική ωδή και άλλα τροπάρια, κυρίως διαφόρους ειρμούς της Ζ΄ και Η΄ ωδής των κανόνων. Του τρεις παίδες υπεδύοντο «εσφραγισμένοι και ιεροί παίδες», που εισήρχοντο στην «τυπική» κάμινο, έψαλλαν τους στίχους των ωδών και εχόρευαν μέσα στα όρια της ευπρεπείας και της σεμνότητος.

Ο Συμεών Θεσσαλονίκης επιμένει σε δύο στοιχεία που διαφοροποιούσαν την ακολουθία από παρόμοια θρησκευτικά θέατρα των Λατίνων: οι θεσσαλονικείς δεν άναβαν πραγματική κάμινο, αλλά την εξεικόνιζαν με λαμπάδες και θυμιάματα και δεν υπεδύετο τον άγγελο άνθρωπος, αλλά στην κατάλληλη στιγμή κατέβαζαν εικόνα αγγέλου. Αυτή η θεαματική και παραστατική ακολουθία, που δεν φαίνεται να ετελείτο αλλού, ήταν ένα ιερό θέαμα, αλλά όχι ιερό θέατρο.

Η Θεσσαλονίκη είχε τη συνείδηση ότι ήταν η δευτέρα Κωνσταντινούπολη. Αυτό της επέβαλε όχι μόνο να μιμείται τη λειτουργική πράξη της Βασιλεύουσας αλλά και να είναι πιο συντηρητική στη διαφύλαξη της πατρικής παρακαταθήκης. Ήταν και ήθελε να είναι και να φαίνεται η πρώτη μετά τη μία, το «εκμαγείο του αρχετύπου».

(Πηγή: Η Καθημερινή. «Επτά ημέρες». Αφιέρωμα: Η Βυζαντινή  Θεσσαλονίκη, 25 Δεκεμβρίου 1992, σ.6.)