Η ονοματοδοσία των αστερισμών

Οδηγός για την εύρεση των αστερισμών τον Ιούνιο (πηγή: NASA)

Η ιστορία των ονομάτων των αστερισμών ξεκινά από την αρχαιότητα και είναι συναρπαστική, καθώς απηχεί ουσιαστικά τον πολιτισμό εκάστης ιστορικής περιόδου. Στην εργασία αυτή θα δειχθεί ότι τα ονόματα των αστερισμών ουσιαστικά καταδεικνύουν βασικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά κάθε εποχής.

Αρχαία Ελλάδα

Οι αρχαίοι λαοί που ήκμασαν στην περιοχή της Μεσογείου και της Μεσοποταμίας (Έλληνες, Αιγύπτιοι, Χαλδαίοι, Φοίνικες) ασχολήθηκαν με την μελέτη των ουρανίων φαινομένων. Στην Ελλάδα όμως, η αστρονομία δεν περιορίστηκε σε απλές παρατηρήσεις, αλλά εξελίχθηκε σε επιστήμη, με πολύ σημαντικούς εκπροσώπους, το έργο των οποίων αναγνωρίζεται και σήμερα. Η καταγραφή των αστερισμών οφείλεται εν πολλοίς στο έργο του μαθηματικού και αστρονόμου του 4ου αι. π.Χ. Ευδόξου του Κνίδιου (408-355 π.Χ.). Η συνεισφορά του Ευδόξου στην αστρονομία είναι πολύ σημαντική, καθώς το έργο του είναι παραδεκτό πως αποτελεί την  πρώτη συστηματική καταγραφή των αστερισμών και των θέσεών τους . Ο Εύδοξος πρώτος εξήγησε τις φαινόμενες κινήσεις των άστρων με ομόκεντρες σφαίρες που περιστρέφονται η μια μέσα στην άλλη, θεμελιώνοντας έτσι τον επιστημονικό κλάδο της μαθηματικής αστρονομίας . Επιπλέον, σύμφωνα με τον Ίππαρχο, ο Εύδοξος χαρτογράφησε τους αστερισμούς του τροπικού κύκλου ονοματίζοντάς τους. Σε μια περικοπή του έργου του αστρονόμου από την Κνίδο, αναφέρεται ότι επί του χειμερινού τροπικού ευρίσκονται οι πόδες του Υδροχόου, του Κήτους η ουρά, του Κυνός οι πόδες και η ουρά και της Αργούς η πρύμνα και ο ιστός και του Κενταύρου ο νώτος και τα στήθη . Εύκολα επομένως διαπιστώνεται, ότι τα ονόματα που αναφέρονται στα κείμενα του Ευδόξου, προέρχονται είτε από γνώριμες μορφές όπως αυτές των ζώων είτε από την μυθολογία, όπως η Αργώ και ο Κένταυρος.

Λίγες δεκαετίες ύστερα από τον Εύδοξο, εμφανίζεται ο ποιητής Άρατος (315-240 π.Χ.). Στα ποιήματα τα οποία συνέθεσε είναι εμφανής η σύνδεση των αστερισμών με πρόσωπα της μυθολογίας (Περσέας, Κασσιόπη). Το αποτελούμενο εκ 1154 στίχων ποίημά του με τίτλο Φαινόμενα (το οποίο έγραψε ύστερα από παρότρυνση του βασιλέα της Μακεδονίας Αντιγόνου Γονατά τo έτος 277 π.Χ.), αποτελείται από 3 μέρη. Στο 1ο που ονομάζεται «Καταστέρωσις» εξυμνεί τους αστερισμούς, στο 2ο μελετά τους «Συνανατέλλοντες και δύοντες αστέρες», ενώ στο 3ο μέρος με τίτλο «Διοσημία»,  αναφέρεται στην πρόγνωση του καιρού . Οι περιγραφές του ουρανού από τον Άρατο αποτελούν μία γλαφυρή απεικόνιση της ελληνικής μυθολογικής παραδόσεως, όπως φαίνεται και στα παρακάτω αποσπάσματα:

Στην ουρά του μεγάλου κυνός σέρνεται από την πρύμνη, το ξακουστό το πλοίο η Αργώ, που ακολουθεί ακανόνιστη στην πλεύση του πορεία. Πλέει προς τα πίσω,  όπως τα πλοία των οποίων οι ναύτες όταν θέλουν να μπουν σε λιμάνι, γυρίζουν προς τα πίσω την πλώρη και την σπρώχνουν όλοι πίσω. Και τότε εκείνο αγγίζει αμέσως την Γη οπισθοδρομώντας. Έτσι και το πλοίο η Αργώ του Ιάσονος, στρέφεται από την πρύμνη. Είναι σκοτεινό και χωρίς άστρα στο μέρος που ο ιστός στερεώνεται και φωτεινό το υπόλοιπο. Και το πηδάλιό του πλησιάζει τα πίσω πόδια του Κυνός, που κινείται μπροστά του πάντα.

Την Ανδρομέδα πάλι, αν μακριά ευρίσκεται, το μεγάλο Κήτος ορμά να την καταβροχθίσει. Γιατί αυτή πλάγια παραδέρνει από την πνοή του Θρηϊκίου ανέμου (βορειοδυτικός άνεμος), ενώ πάλι ο Νότος στέλνει εναντίον της το φοβερό Κήτος που ευρίσκεται κάτω από τον Κριό και τους Ιχθύες .

Είναι ευδιάκριτο ότι στην φαντασία του Αράτου ο ουρανός αποτελούσε μία σκηνή θεάτρου, στην οποία λάμβαναν χώρα όλες οι όμορφες ιστορίες που περιγράφει η ελληνική μας μυθολογία. Ορθώς επομένως υποστηρίζεται από τους  αστροφυσικούς Θεοδοσίου και Δανέζη, ότι  με λίγη φαντασία βλέπουμε στον ουρανό τον Ηρακλή με την λεοντή του, να κρατά στο δεξί χέρι το ρόπαλο και στο αριστερό το κλαδί με τα μήλα των Εσπερίδων .

Σημαντικό τμήμα από το έργο τόσο του Ευδόξου όσο και του Αράτου σώζεται χάρη στον αστρονόμο Ίππαρχο, ο οποίος το 127 π.Χ συνέταξε τον πρώτο μεγάλο κατάλογο των αστέρων, όπου περιλαμβάνονται στοιχεία για τους 1039 λαμπρότερους αστέρες του ουρανού .  Ο κατάλογος αυτός δεν σώζεται. Εντούτοις υπάρχει ένας παρόμοιος κατάλογος, που καταρτίσθηκε από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο (2ος π.Χ. αιώνας) και περιλαμβάνεται στο έργο του Μαθηματική Σύνταξις. Στον κατάλογο αυτόν υπάρχουν 48 αστερισμοί, των οποίων τα ονόματα προέρχονται από ζώα, θεούς και ήρωες. Ενδεικτικά, παρατίθενται ορισμένα ονόματα: Αετός, Ηνίοχος, Βοώτης, Κηφεύς, Κήτος, Κόραξ, Κρατήρ, Δελφίν, Δράκων, Ηριδανός, Ηρακλής, Ύδρα, Λύκος, Λύρα και Ωρίων .

Από τους 88 αστερισμούς που υπάρχουν στους αστρονομικούς καταλόγους, τα πλέον γνωστά ονόματα αστερισμών είναι αυτά του ζωδιακού κύκλου, τους οποίους έχει περιγράψει με ακρίβεια ο Κλαύδιος Πτολεμαίος. Οι ζωδιακοί αστερισμοί έχουν ταυτισθεί στην λαϊκή παράδοση με την πρόβλεψη του μέλλοντος. Η σημασία τους όμως στην αστρονομία είναι καθοριστική, καθώς οι 12 αυτοί αστερισμοί εξυπηρετούν στον καθορισμό των ημερολογίων, καθώς ορίζουν την Εκλειπτική, η οποία αποτελεί την φαινόμενη τροχιά του Ήλιου στην Ουράνια Σφαίρα κατά την διάρκεια ενός έτους. Τα ονόματά τους είναι με την παραδοσιακή σειρά: Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος και Ιχθύες . Εξαιτίας λοιπόν της φαινόμενης κίνησής του κατά μήκος της Εκλειπτικής, ο Ήλιος διέρχεται από τους αστερισμούς μένοντας στον καθένα για ένα μήνα. Συνεπώς, όταν κάποιος είναι «Τοξότης» στο ζώδιο, αυτό πολύ απλά σημαίνει ότι την ημέρα της γέννησής του ο Ήλιος βρισκόταν στον αστερισμό του Τοξότη.

Κατά τα ανωτέρω, είναι φανερό ότι τα ονόματα των αστερισμών στην αρχαία Ελλάδα προέρχονταν από πρόσωπα της μυθολογίας, γεγονός που σημαίνει ότι η λαϊκή και θρησκευτική παράδοση, διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ονοματοδοσία των αστερισμών.

Παρατήρηση: Το παρόν άρθρο περιέχει αποσπάσματα από την ομιλία της κ. Αφροδίτης Τσιάρα με θέμα «ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΩΝ» στο Α΄ συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Ολόκληρη η εισήγηση περιέχεται στα πρακτικά του συνεδρίου, που εκδόθηκαν πρόσφατα από τις εκδόσεις «Αιγηΐς».