Η Τριαδικότητα του Θεού μας. Με κατανοητή διατύπωση

Η Ορθόδοξη Εκκλησία, συναΐδιος

«Δεύτε λαοί την τρισυπόστατον Θεότητα προσκυνήσωμεν,

Υιόν εν τω Πατρί, συν αγίω Πνεύματι»,

Ιερός Δαμασκηνός.

Εισαγωγικά. Η Τριαδικότητα του Θεού μας, διδάσκεται και ακούγεται από την Εκκλησία μας ως «Τριαδικό Δόγμα», ακατανόητο σε πολλούς από τους πιστούς Χριστιανούς μας. Εν τούτοις, είναι το βασικότερο μάθημα που οφείλουμε όλοι να το γνωρίζουμε, γιατί αποτελεί τη βάση της πίστεώς μας. Για τούτο το λόγο θα αποτολμήσουμε μια απλή και κατανοητή ανάλυση περί αυτού, για να γνωρίζουμε τι περιλαμβάνει και ποια σχέση έχει με τη ζωή μας. Άλλωστε, όπως αποκάλυψε ο ίδιος ο Χριστός, με εντολή του Θεού-Πατρός, Θεός–Υιός υπάρχων και εκείνος, όλα τα θεία μυστήρια της πίστεως, πρέπει να προσφέρονται απλά, στους απλούς και ταπεινούς πιστούς. Ανέφερε τότε ο Θεός-Υιός προς τον Θεό-Πατέρα, πώς δίδασκε τα θεία μυστήρια: «εξομολογούμαι σοι, πάτερ, κύριε του ουρανού και της γής, ότι απέκρυψας ταύτα από σοφών και συνετών, και απεκάλυψας αυτά νηπίοις», Ματθ.ια΄25. Αυτό τον τρόπο διδασκαλίας εφάρμοσε και ο Χριστός επί της γης. Όσοι κατέχουμε θεολογική σκέψη, οφείλουμε να την προσφέρουμε με τον πιο απλούστερο τρόπο. Θα είναι τότε, ένα μάθημα εκ βαθέων, για να μη νομίζεται από μερικούς, αρνητές της πίστεως, ότι το «Τριαδικό Δόγμα», είναι για θεολογούντες και μόνο. Ακόμα και ότι οι Χριστιανοί πιστεύουμε δογματικά και στα τυφλά, τάχατες χωρίς έρευνα. Προς ενίσχυση απλών πιστών, θα ακολουθήσουμε αναλυτική μέθοδο γραφής.

Τριαδικό Δόγμα. Όσο για την Τριαδικότητα του Θεού, γνωρίζουμε ότι αυτή συγκροτείται από τρία Πρόσωπα. Τον Θεό-Πατέρα, τον Θεό-Υιό και το Θεό-Άγιο Πνεύμα, ενωμένα και τα τρία σε ένα. Εκ τούτου μάλιστα και τα τρία Πρόσωπα παίρνουν την ενιαία ονομασία, ως «Αγία Τριάδα». Η «Αγία Τριάδα», δηλαδή και τα τρία Πρόσωπα μαζί, συνυπάρχουν αρχήθεν και ενεργούν από κοινού χωρίς να συγχέονται (να μπερδεύονται) ούτε να διαιρούνται (να χωρίζονται). Είναι μία Τριάδα ως Μονάδα. Δηλαδή: «Υιόν εν τω Πατρί, συν αγίω Πνεύματι». Εν τούτοις, παρατηρούμε ότι και τα τρία Πρόσωπα διατηρούν το καθένα, την ιδιαιτερότητα της έκφρασης και της αποστολής τους. Πάντοτε βεβαίως, μέσα στο κοινό πνεύμα της Τριαδικότητας, ως .ένα ενιαίο Πρόσωπο. Τούτο είναι ένα ελεγχόμενο ως αναζητούμενο μυστήριο. Η Εκκλησία μας προσδιόρισε και διατύπωσε και το προσωπικό έργο του καθενός, αλλά με τη συμμετοχή και των τριών, όπως θα εξηγήσουμε στη συνέχεια.

Πρέπει να γνωρίζουμε επιπλέον, τι σημαίνει η λέξη «Δόγμα» και «Δογματική διδασκαλία», για να προχωρήσουμε στην εξέταση της σχέσης και του έργου της «Τριαδικότητας» ή του λεγομένου «Τριαδικού Δόγματος», ως του ενιαίου Θεού, ήτοι της «Αγίας Τριάδας». Η λέξη «Δόγμα», εννοεί τη γνώμη ή το φρόνημα που κατέχει και διατυπώνει ένα άτομο που βρίσκεται σε κάποια εξουσία. Ακούμε πολλές φορές ότι μεγάλοι ηγέτες διατυπώνουν δόγματα, ως απόψεις και προσωπικές γνώμες, που εκφράζουν το προσωπικό τους ιδεολογικό στίγμα. Το «Δόγμα» στα γράμματα γενικώς, αποτελεί την θεμελιώδη αρχή του φιλοσοφικού και θεολογικού συστήματος, ως αληθινή και αναμφισβήτητη αρχή. Στην προκειμένη περίπτωση το Χριστιανικό «Δόγμα», είναι οι διδασκαλίες σε θέματα πίστεως, όπως αποκαλύφτηκαν και που γίνονται γενικώς παραδεκτές. Αυτές οι Δογματικές διδασκαλίες, όπως αποκαλύφτηκαν και διδάχτηκαν, δεν αλλοιώνονται, δεν αλλάζουν και είναι απολύτως αποδεκτές. Σχετικές είναι αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων, που για κατανόηση απαιτούν ιδιαιτέρα ερμηνεία.

Η Μορφή. Σημειώνουμε εδώ, ότι το κάθε Πρόσωπο, αλλά και τα τρία Πρόσωπα μαζί, εκλαμβάνονται με την πνευματική τους μορφή και διάσταση. Δεν έχουν καμιά υλική σχέση και υπόσταση. Τούτο, αποκάλυψε ο Χριστός προσωπικά στο διάλογο με την Σαμαρείτιδα. Διευκρίνισε τούτο, επειδή, άλλοι λαοί προσκυνούσαν το Θεό εις τα Όρη και άλλοι σε χειροποίητους Ναούς στα Ιεροσόλυμα. Διακήρυξε τότε: «Πνεύμα ο Θεός, και τους προσκυνούντας αυτόν εν πνεύματι και αληθεία δει προσκυνείν», Ιωάν.δ΄24. Κατά συνέπεια μιλάμε για έναν Θεό μοναδικό και απόλυτα πνευματικό. Για τούτο άλλωστε αποκάλυψε προσωπικά και ο ίδιος ο Θεός-Πατέρας, όταν ρωτήθηκε από το Μωϋσή, για λογαριασμό του λαού που ήθελε να μάθει, «τι όνομα αυτώ;». Έλαβε την απάντηση, «Εγώ ειμί ο ών», ο υπάρχων, Εξόδ.γ΄13-14. Αποκάλυψε μάλιστα ο Θεός και την προσωπική του ταυτότητα. Βεβαίωσε, ότι: «ούκ έστιν ως εγώ άλλος εν πάση τη γη», Εξόδ.θ΄14. Επιπλέον δε, διακήρυξε και την μοναδικότητά του ο Θεός-Πατέρας: «Κύριος ο Θεός ημών Κύριος είς εστι», Μαρ.ιβ΄29.

Αυτός είναι ο «Τριαδικός Θεός» μας, ως ενιαία «Αγία Τριάδα», με την πνευματική μορφή του. Αυτόν οφείλουμε να προσκυνούμε.

Ενασχόληση. Όπως διαπιστώνει ο αναγνώστης τούτης της γραφής, το μάθημα για την Τριαδικότητα του Θεού μας, ως βασικό για να τον γνωρίσουμε μαζί με την γνησιότητα της πίστεώς μας, έχει άμεση σχέση με την εξέλιξη της πνευματικής ζωής μας. Όσο περισσότερο καλλιεργούμαστε πνευματικά, τόσο πιο πολύ εύκολα γνωρίζουμε τον Τριαδικό Θεό μας και γινόμαστε πιστοί με πλήρη γνώση αυτής. Πλέον τούτου, μας δίδεται και υπόδειγμα πως να βρισκόμαστε σε συνεχή απασχόληση μαζί με το Θεό, κατά τις εντολές του Τριαδικού Θεού. Αποκάλυψε ο Χριστός: «ο πατήρ μου έως άρτι εργάζεται, καγώ εργάζομαι», Ιωάν.ε΄17. Ο Θεός-Πατέρας, δεν εργάστηκε μόνο να δημιουργήσει τον κόσμο, αλλά διαρκώς εργάζεται, κυβερνά και συντηρεί τούτον. Ο δε Θεός-Υιός, εργάζεται ομοίως συνέχεια για τη σωτηρία των ανθρώπων. Έδωσε υπόδειγμα και σε εμάς για ένα διαρκές πνευματικό έργο πνευματικής καλλιέργειας για τον εαυτό μας. Αυτό είναι το έργο μας. Έχουμε μαζί μας, επιπλέον, τους πλέον δυνατούς συμπαραστάτες. Θεόν-Πατέρα, Θεόν-Υιόν και Θεόν-Άγιο-Πνεύμα. Χρειαζόμαστε να γνωρίζουμε όμως, και μερικές λεπτομέρειες από τις ιδιαιτερότητες της έκφρασης και της αποστολής του κάθε Προσώπου της «Αγίας Τριάδας». Τα όσα έχουν αποκαλυφθεί από τον Θεάνθρωπο Ιησού Χριστό, μας δίνουν πολλά ενδιαφέροντα. Όπως επιτυχώς ερμηνεύονται και από του αγίους Πατέρες της Εκκλησίας μας, πλουτίζεται το οπλοστάσιό μας από σπουδαίες και αλάθευτες γνώσεις.

Το Συναΐδιο. Έχουμε ίσως ακούσει κάποιους χαρακτηρισμούς του Τριαδικού Θεού όπως, «αχρόνως», «συναΐδιον», «σύγχρονον». Όλα θα ερμηνευτούν στη συνέχεια, ως και σε ειδικό γλωσσάριο. Ο ιερός Δαμασκηνός, Υμνογράφος και πατήρ της Δογματικής Θεολογίας, μας πληροφορεί, ακόμα και υμνολογικά, αλλά και φανερώνει την ουσία, το έργο ως αποστολή και τη θέση που έχει το κάθε Πρόσωπο της «Αγίας Τριάδας». Δικαιολογεί μάλιστα και το ότι προσκυνούμε μόνο την ενιαία «Αγία Τριάδα», όπως συγκροτείται σε ένα Πρόσωπο.

Λέγει για το Πρόσωπο του Θεού-Πατρός, ως Γενάρχη της «Αγίας Τριάδας»: «Πατήρ γάρ αχρόνως εγέννησεν Υιόν συναΐδιον και σύγχρονον, και Πνεύμα Άγιον ήν εν τω Πατρί συν Υιώ δοξαζόμενον·». Τι σημαίνουν όλα αυτά; Αναλύονται: Ο Θεός-Πατέρας, είναι αΐδιος. Δηλαδή, όχι αιώνιος με αρχή χωρίς τέλος, αλλά χωρίς αρχή και χωρίς τέλος μέσα στο χρόνο. Είναι ο άχρονος, ως αγενεαλόγητος και αδημιούργητος. Το αιώνιος έχει μεν αρχή, αλλά δεν έχει τέλος. Συμπορεύεται επομένως ο Θεός-Πατέρας με τον Θεόν-Υιό, ως προερχόμενο από τον Πατέρα, και που και αυτός είναι συναΐδιος από πλευράς χρόνου, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος. Ταυτόχρονα, είναι και σύνθρονος ως προς τη θέση του με τον Θεό-Πατέρα. Συγχρόνως και το τρίτο Πρόσωπο, το Άγιο Πνεύμα, είναι αΐδιο και αυτό, μαζί με το Θεό-Πατέρα, αλλά και σύγχρονο, ως συνδοξαζόμενο μέσα στον κόσμο με τον Θεό-Υιό.

Έτσι συγκροτείται η «Αγία Τριάδα» στην ολότητά της.

Η «Αγία Τριάδα», ως Μονάδα σε ένα Πρόσωπο, έχει και τα ιδιαίτερα και ειδικά προσόντα της. Συγκροτείται, ως «μία δύναμις, μία ουσία, μία θεότις ήν προσκυνούντες πάντες λέγομεν». Προσδιορίζει στη συνέχεια ο ιερός Πατήρ Δαμασκηνός και το ιδιαίτερο έργο του κάθε Προσώπου, πάντοτε εντός της ενιαίας «Αγίας Τριάδας». Αυτά εννοεί το «πάντες λέγομεν». Τι λέγομεν όμως; Ακολουθεί ειδική ανάλυση. Η ενιαία «Αγία Τριάδα», προσδιορίζεται ως «μία δύναμις», που σηματοδοτεί την ενιαία «Παντοδυναμία» της. Όπως: «ό επήγγελται δυνατός εστι και ποιείσαι». Όσα υπόσχεται ο Θεός δηλαδή, είναι δυνατός και έχει την ικανότητα να τα πραγματοποιήσει, ξεπερνώντας όλες τις αιτίες και τις δυσκολίες. Προσδιορίζεται ακόμη και ως «μία ουσία». Όταν αποκαλύπτεται με το ότι «Ο Θεός αγάπη εστί», ορίζεται επακριβώς και η «μία ουσία» της «Αγίας Τριάδας». Η ουσία αυτής, είναι το πλήρωμα της αγάπης. Όσο για το «μία θεότις», σας παραπέμπω στον προσωπικό αποκαλυπτικό λόγο του Θεού-Πατρός. «Άκουε, Ισραήλ, Κύριος ο Θεός ημών Κύριος είς εστι», Μαρ.ιβ΄29. Επιπλέον: «ούκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού», Εξ.κ΄3.

Αυτά είναι τα συνολικά στοιχεία που προσδιορίζουν την «Αγία Τριάδα».

Έργο και Αποστολή. Εκτός από τα γενικά στοιχεία που προσδιορίζουν το έργο και την αποστολή της ολότητας της Τριαδικότητας του Θεού, ως «Αγίας Τριάδας» δηλαδή, υπάρχει και το προσωπικό έργο και η αποστολή του καθενός Προσώπου χωριστά στο Σύμπαν. Ο ιερός Πατήρ, ο Υμνογράφος Ιωάννης Δαμασκηνός, μας τα παρουσιάζει μα σαφήνεια και απλότητα.

Παρακολουθούμε το έργο του καθενός:

1. Ο Θεός-Πατέρας, με την Αγγελική προσφώνηση «Άγιος ο Θεός», θα μας αποκαλύψει όλο το έργο του. Περιγράφεται ως «Τρισυπόστατη Μονάδα» που φανερώνεται με ενέργειες και έργα στον κόσμο και την ιστορία, λόγω της απουσίας χώρου και χρόνου. Είναι ο Θεός-Πατέρας «ο τα πάντα δημιουργήσας δι’ Υιού, συνεργεία του Αγίου Πνεύματος». Εδώ διαπιστώνουμε ότι δημιούσγησε τα πάντα με την ομότροπη συμμετοχή και συνεργασία και των δύο άλλων Προσώπων. Έτσι εκφράζεται η «Τρισυπόστατη Μονάδα». Πέραν τούτων, συνεχίζει ο Θεός-Πατέρας να συντηρεί και να κυβερνάει τον κόσμο. Είναι ο Θεός-Πατήρ, εκ του οποίου απορρέουν και εκπέμπονται τα πάντα.
2. Ο Θεός-Υιός, με την Αγγελική προσφώνηση «Άγιος Ισχυρός», δίνει τον προσδιορισμό ολόκληρου του δυναμικού έργου του Κυρίου Ιησού Χριστού, ως Θεανθρώπου. Είναι το δεύτερο Πρόσωπο της «Αγίας Τριάδας», «δι’ ού τον Πατέρα εγνώκαμεν, και το Πνεύμα το Άγιον επεδήμησεν εν κόσμω». Για τούτο, εκφράζει και ορίζει την όλη αποκαλυπτική βούληση του Θεού-Πατρός, για λογαριασμό της «Αγίας Τριάδας», και όχι μόνο. Κατά την υπόσχεσή του, «ερωτήσω τον πατέρα και άλλον παράκλητον δώσει υμίν, ίνα μένη μεθ’ υμών εις τον αιώνα, το Πνεύμα της αληθείας», Ιωάν.ιδ΄16. Προς τούτο, και «το Πνεύμα το Άγιον επεδήμησεν εν κόσμω». Έτσι το Άγιο Πνεύμα μένει και προσφέρει Χάριν και Έλεος Θεού, σε όλο τον κόσμο, μαζί μετά του Θεού-Υιού.
3. Όσο για το τρίτο Πρόσωπο της «Αγίας Τριάδας», προσφωνείται και αυτό υπό των Αγγέλων, «Άγιος Αθάνατος», ως «το Παράκλητον Πνεύμα, το εκ Πατρός εκπορευόμενον και εν Υιώ αναπαυόμενον». Το «Άγιος Αθάνατος», ενέχει και την έννοια της αϊδίου (χωρίς αρχή και τέλος) εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος εκ του «Θεού-Πατρός», Θεός και το ίδιο, προς το οποίο προσευχόμαστε και το επικαλούμαστε. Όπως, «Βασιλεύ Ουράνιε, Παράκλητε, το πνεύμα της αληθείας». Λέγεται και «Παράκλητον Πνεύμα», ότι είναι ο παρηγορητής, ως διδάσκαλος της αληθείας προς τον άνθρωπο, αυτόν που αγωνίζεται κατά της αμαρτίας. Όσο για το «εν Υιώ αναπαυόμενον», ενέχει την έννοια ότι και τα δύο αυτά Πρόσωπα, ο Θεός-Υιός και ο Θεός-Άγιο Πνεύμα, είναι αμφότερα οι δύο Παράκλητοι, ως παρηγορητές των ανθρώπων.

Η Εκκλησία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, όπως μας παραδόθηκε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό, έχει και αυτή συναΐδιο (χωρίς αρχή και τέλος) προέλευση, μαζί με την Τριαδικότητα του Θεού. Είναι συναΐδιος με τον Άγιο Τριαδικό Θεό, επειδή δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αγαπητική σχέση των τριών Προσώπων της Τριαδικής Θεότητος. Αυτή η αγαπητική σχέση είναι και η αιτία ύπαρξης της Εκκλησίας. Με αυτά τα δεδομένα συγκροτείται η Εκκλησία. Όσο η αγάπη διαχέεται και εμπνέεται μεταξύ των πιστών και της «Αγίας Τριάδας», τόσο περισσότερο δυναμώνει η Εκκλησία, ως θείο καθίδρυμα. Κατανοούμε, επομένως, ποιας Εκκλησίας είμαστε μέλη. Είναι ιδιαίτερη τιμή για μας το ότι ανήκουμε στην Εκκλησία. Ακόμα διαπιστώνουμε και το μέγεθος του σφάλματος εκείνων που στρέφονται εναντίον της και πολεμούν την Εκκλησία. Μας παραδόθηκε από τον Ιησού Χριστό, ως η συναΐδιος της «Αγίας Τριάδας». Για τούτο ο Κύριος Ιησούς Χριστός αποφάνθηκε ότι όσο και αν πολεμιέται η Εκκλησία μας, οι ρίζες της έχουν Αΐδιο προέλευση, ώστε «και πύλαι άδου ου κατσχύσουσιν αυτής», Ματθ.ιστ΄18. Μην πλανάσθε πολέμιοι της Εκκλησίας. «σκληρόν, προς κέντρα λακτίζειν». Αΐδιο καθίδρυμα δεν πολεμιέται ούτε γκρεμίζεται. Γκρεμίζονται και καταστρέφονται μόνο όσα έργα έχουν ανθρώπινη ιδρυτική και κατασκευαστική προέλευση.

Κατάληξη. Είναι γεγονός ότι το θέμα της Τριαδικότητας του Θεού μας, ενέχει τις κατανοητές δυσκολίες του. Εν τούτοις έγινε προσπάθεια να απλοποιηθούν κάποιες έννοιες, ώστε να γίνουν γνωστές και σε κείνους τους πιστούς που δεν σχετίζονται με Θεολογικές ιδιαιτερότητες. Τα βαθιά νοήματα και τα δυσνόητα ανθρωπίνως, επαφίενται στους ειδήμονες. Δικαιούμαι όμως να φρονώ, ότι με τούτη τη γραφή μου έδωσα κάποιες δύσκολες έννοιες με τον απλούστερο και κατανοητό τρόπο. Ας κρατήσει ο κάθε αναγνώστης όσα μπορεί να κατανοήσει. Θα του είναι ωφέλιμα. Θα έχει τη χαρά της γνώσης του ουρανού, έστω αμυδρώς.

Ιδιαιτέρως, έγινε φροντίδα να δοθούν συνοπτικά και δι’ ολίγων και οι ερμηνείες των ιδιαιτεροτήτων της Τριαδικότητας του Θεού μας. Σήμερα, με τούτη τη γραφή, ανοίξαμε τα ουράνια σκηνώματα, μαζί με τον Απόστολο των Εθνών, τον Παύλο. Είναι αυτά, που μόνο η γνήσια και βεβαία πίστη μας μπορεί να ανιχνεύει. Πρόκειται γι’ αυτή την πίστη, για την οποία βεβαιώθηκε αποκαλυπτικά, ότι είναι «ελπιζομένων υπόστασις, πραγμάτων έλεγχος ου βλεπομένων», Εβρ.ια΄1. Με τα μάτια της πίστεώς μας πορευόμενοι, κατανοούμε τα πάντα.

Ακολουθούν, συνοπτικά ερμηνευόμενες, όσες έννοιες σχετίζονται με το θέμα της Τριαδικότητας του Θεού μας, για ευχερέστερη κατανόηση.

Συνοπτικά ερμηνευτικά:

1. Όταν λέμε: «Τριαδικότητα του Θεού μας», εννοούμε τα τρία θεία Πρόσωπα με τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Τον Θεό-Πατέρα, τον Θεό-Υιό και τον Θεό-Άγιο Πνεύμα.
2. Όταν λέμε: «Τριαδικό Δόγμα», εννοούμε το συνολικό αποκαλυπτικό περιεχόμενο της διδασκαλίας του Τριαδικού Θεού, που δι’ αυτής προσδιορίζεται και η πίστη μας. Το «Δόγμα» δεν αλλάζει και είναι απόλυτα αποδεκτό.
3. Όταν λέμε: Ενιαία «Αγία Τριάδα», εννοούμε και τα τρία Πρόσωπα ως «Μονάδα», όπως συγκροτούνται. Ενεργούν όλα μαζί και το καθένα χωριστά, πάντοτε εντός της ενιαίας Τριαδικότητας του Θεού.
4. Όταν λέμε: «Αΐδιος», εννοούμε ότι ο Θεός-Πατέρας, ως Γενάρχης της Τριαδικότητας, δεν έχει αρχή και δεν έχει τέλος μέσα στο χρόνο. Διαφέρει από το «Αιώνιος», εφ’ όσον ο αιώνας έχει αρχή χωρίς τέλος.
5. Όταν λέμε: «Συναΐδιος», εννοούμε ότι και τα δύο άλλα Πρόσωπα της «Αγίας Τριάδας», Υιός και άγιο Πνεύμα, μετέχουν της «Αΐδιας» προέλευσης του Θεού-Πατρός.
6. Όταν λέμε: «αχρόνως», εννοούμε ότι ο Τριαδικός Θεός και ως «Αγία Τριάδα», δεν γεννήθηκε μέσα στο χρόνο και είναι αγενεαλόγητος. Χωρίς γενιά.
7. . Όταν λέμε: «σύγχρονον», εννοούμε τον Θεό-Υιό ως ταυτισμένο με τον «αχρόνως» Θεόν-Πατέρα, σε όλα όσα πρέπουν.
8. Όταν λέμε: «άναρχος και ατελεύτητος», εννοούμε ότι ο Τριαδικός Θεός είναι το ίδιο με το «Αΐδιος», χωρίς αρχή και χωρίς τέλος
9. Όταν λέμε: «μία δύναμις», εννοούμε ότι σηματοδοτείται η ενιαία «Παντοδυναμία» του Τριαδικού Θεού. Του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος.
10. Όταν λέμε: «μία ουσία», εννοούμε ότι ως προς την ουσία του ο Τριαδικός Θεός αποκαλύπτεται με την αγάπη. «Ο Θεός αγάπη εστί». Έτσι ορίζεται και η «μία ουσία» της «Αγίας Τριάδας». Η ουσία του Θεού είναι πλήρωμα αγάπης.
11. Όταν λέμε: «μία θεότις», εννοούμε τα όσα αποκάλυψε ο Θεός στον Ισραηλιτικό λαό «Κύριος ο Θεός ημών Κύριος είς εστι». Ακόμα: «ούκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού», Εξ.κ΄3.
12. Ο ιερός Δαμασκηνός, είναι ο Δογματικός Πατέρας και ο Υμνογράφος της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας.

Δικαιούμαι για το τέλος, να επικαλεσθώ ευχή του Αποστόλου των Εθνών.

«Παρακαλώ δε υμάς, αδελφοί, ανέχεσθε του λόγου της παρακλήσεως·

και γάρ δια βραχέων επέστειλα υμίν».

Απόστολος Παύλος.