Η θεατρική διάσταση των Πλατωνικών διαλόγων και η διαλεκτική του Πλάτωνα

Η προβληματική των Πλατωνικών διαλόγων  

Στόχος των Πλατωνικών διαλόγων δεν είναι πάντα η επίλυση των θεμάτων που συζητούνται αλλά κυρίως ο προβληματισμός. Στην περίπτωση αυτή είναι προφανής η επίδραση του Σωκράτη στον Πλάτωνα, ο οποίος αν και έγραφε δραματικούς διαλόγους, τους εγκατέλειψε και υιοθέτησε τη φιλοσοφία του δασκάλου του αλλά την απέδωσε με διάλογο.

Στόχος τους είναι να εκθέσουν όλοι τις απόψεις πάνω στο θέμα, κυρίως όμως ο Σωκράτης, ο οποίος πρωταγωνιστεί σε αυτούς τους διαλόγους.  Ο συντονιστής, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Πλάτωνας κι ας προβάλλεται στη συζήτηση ως συντονιστής ο Σωκράτης, δεν έχει καμία πρόθεση να καταλήξει σε κάποιο  συμπέρασμα, όταν γίνεται διαπραγμάτευση ενός θέματος. Αυτό προφανώς διεγείρει κάποιες απορίες, αλλά η πρόθεση του Πλάτωνα δεν είναι να δώσει συγκεκριμένες απαντήσεις στα θέματα των διαλόγων, αλλά να ακουστούν διάφορες απόψεις που θα προβληματίσουν τους παρευρισκόμενους  και κυρίως τους αναγνώστες των πλατωνικών διαλόγων. Εξάλλου δεν υπάρχουν απαντήσεις με τη μορφή των συνταγών. Τα θέματα είναι πάντα ανοιχτά διαχρονικά, γι’  αυτό  και τα θέματα των  πλατωνικών  διαλόγων τίθενται και ξανατίθενται συνεχώς προς συζήτηση από τότε που τέθηκαν για πρώτη φορά. Ας μην περιμένουμε λοιπόν μια απάντηση στο συζητούμενο θέμα, αλλά πολλές απαντήσεις, πολλές απόψεις που κινούν τη σκέψη και προβληματίσουν προσωπικά τον καθένα, ώστε ο καθένας να δώσει τη δική του απάντηση στη δική του βιοθεωρία. Γι’ αυτά λοιπόν τα πράγματα ο Πλάτων, όπως και άλλοι κλασικοί συγγραφείς, παραμένει κλασικός και ταυτόχρονα επίκαιρος, δηλαδή  «παντός καιρού» και χρόνου.

Η θεατρική διάσταση των Πλατωνικών Διαλόγων

          Ο διάλογος σίγουρα είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός  θεατρικού έργου και κανονικά δεν έχει καμία σχέση με τον φιλοσοφικό λόγο. Ο Πλάτωνας αν και είναι εναντίον της ποίησης, εν τούτοις χρησιμοποίησε τεχνικές της ποίησης και μάλιστα της τραγικής, η οποία ήταν η πρώτη του αγάπη πριν γνωρίσει τον Σωκράτη.  Καθιέρωσε τον διάλογο ως το βασικό εργαλείο στις φιλοσοφικές του έρευνες. Το στήσιμο των διαλόγων μας παραπέμπει σε θεατρικό σκηνικό με μια ιδιαίτερη σκηνοθεσία που δεν είναι και τόσο γνήσια. Θα έλεγε κανείς πως οι διάλογοι είναι συνειδητά στημένοι από τον Πλάτωνα, διότι δεν έχει στόχο να στήσει ένα θεατρικό έργο αλλά να παρουσιάσει τον φιλοσοφικό του λόγο με έναν στοιχειώδη διαλογικό τρόπο. Η στατικότητα των Πλατωνικών διαλόγων δεν μπορεί να συγκριθεί με την κινητικότητα των προσώπων πάνω στη σκηνή, αν και δεν έλειψαν και θεατρικές παραστάσεις με έργα Πλατωνικά. Παρόλα αυτά παρουσιάζει ενδιαφέρον το στήσιμο των διαλόγων όχι τόσο από θεατρική διάσταση όσο από άποψη κινήσεως του ενδιαφέροντος των αναγνωστών των διαλόγων.

          Στον Πρόλογο των διαλόγων γίνεται με διάφορους τρόπους η παρουσίαση των συνομιλητών και τίθεται το θέμα προς συζήτηση. Η επακόλουθη συζήτηση έχει πολλά σκαμπανεβάσματα, διότι ο Πλατωνικός Σωκράτης διαρκώς με την χαρακτηριστική του Σωκρατική ειρωνεία αναρωτιέται για το αν πήρανε τη σωστή πορεία στη διερεύνηση του θέματος, αν καταλήξανε σε κάποιο λογικό συμπέρασμα και αν συμφωνούν μαζί του οι συνομιλητές. Αυτή την συμφωνία την επιδιώκει συνεχώς καθ’ όλη την πορεία της συζήτησης με τις συνεχείς ερωτήσεις που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της παραδοχής των συμπερασμάτων από τους συνομιλητές. Με όπλα του την μαιευτική μέθοδο, την επαγωγική συνήθως πορεία και τον κατευθυνόμενο διάλογο προχωρεί σταδιακά στην διερεύνηση του θέματος από όλες τις πλευρές. Αυτό βέβαια είναι φαινομενικό, γιατί στην ουσία οι συνομιλητές συνήθως συμφωνούν απόλυτα αλλά εκφράζουν και κάποιες απορίες ή διαφορετικές απόψεις, οι οποίες όμως είναι προδιαγεγραμμένες και κατευθυνόμενες προς ένα σκοπό, ο οποίος δεν είναι η κατάληξη σε κάποιο συμπέρασμα όσο η τεχνική της έρευνας των διαφόρων θεμάτων. Διατυπώνονται βέβαια κάποιες απόψεις αλλά επικρατεί πάντα η άποψη του συντονιστή του διαλόγου, που δεν είναι άλλος από τον Πλατωνικό Σωκράτη.

Η Διαλεκτική του Πλάτωνα 

Στην Πολιτεία του Πλάτωνα  η διαλεκτική ορίζεται ως η τέχνη, κατά την οποία τίθενται ερωτήσεις και λαμβάνονται απαντήσεις. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα μέθοδο, μια διαδικασία  που οδηγεί από την δόξα (προσωπική άποψη) στην επιστήμη (αντικειμενική γνώση).

Ποιος όμως είναι ο τρόπος, τα είδη και οι οδοί της διαλεκτικής επιστήμης;  Τα ίδια ερωτήματα επανέρχονται σ’ ολόκληρο το Πλατωνικό έργο. Η διαλεκτική είναι μια πορεία λογική από τις ατομικές έννοιες στις γενικές, τα γένη και τα γένη γενικότερα και το αντίθετο. Η πρώτη κίνηση αντιπροσωπεύει την ανοδική διαλεκτική. Ανεβαίνει ο φιλόσοφος από μια ιδέα σε άλλη, μέχρις ότου φτάσει στο Αγαθό. Πρόκειται για την επαγωγική μέθοδο. Η κάθοδος αντίθετα γίνεται προοδευτικά από το νοητό στον αισθητό κόσμο μέσω της ανάλυσης και της διαίρεσης. Εδώ πρόκειται για την παραγωγική μέθοδο.  Αυτό όμως δεν είναι στερεότυπο σ’ όλους τους διαλόγους, γιατί  υπάρχουν και παραλλαγές.

 Ύστερα από τους πρώτους Σωκρατικούς διαλόγους και μετά τον Μένωνα, ο Πλάτων δεν ασκείται στον ορισμό και την καθολίκευση της ιδέας ή αξίας. Επιδιώκει να ερμηνεύσει τις νοητικές σχέσεις, που απαρτίζουν την ιδέα. Αναζητά την «αιτία του λογισμού», ώστε να περάσει από την ορθή δόξα στην ασφάλεια και τη μονιμότητα της επιστήμης.

Η ικανότητα και το μεγαλείο του φιλοσόφου δεν βρίσκονται μόνο στη διαλεκτική του δύναμη, να στέκει δηλαδή διαρκώς στραμμένος προς το θείο και την αλήθεια, αλλά και στην πρακτική εφαρμογή των ιδανικών αυτών συλλήψεων: «δηλῶσαι μὲν οὐ πάνυ χαλεπόν, χρῆσθαι δὲ παγχάλε- πον». Η διαλεκτική αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο κάθε επιστήμης. Η άσκησή της απαιτεί εκπληκτικές διανοητικές, ηθικές, ακόμη και φυσικές δυνατότητες. Μόνο μια φιλοσοφική φύση, προικισμένη με τη δύναμη της σύνθεσης, μπορεί να αναλάβει το διαλεκτικό εγχείρημα, που οδηγεί στην κορυφή της πυραμίδας, αλλά και στην αναγκαία κάθοδο, για την ανάληψη  ενεργού ρόλου στα πολιτικά δρώμενα.

Συμπερασματικά

          Το «συνδιαλέγεσθαι» προϋποθέτει το «διαλέγεσθαι». Ο διάλογος είναι φυσική συνέπεια του λογικού στοιχείου,  με το οποίο είναι προικισμένος ο άνθρωπος. Όμως για να είναι παραγωγικός και γόνιμος ο διάλογος χρειάζεται να υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις, με τις οποίες ασχοληθήκαμε. Ο διάλογος και η επικοινωνία του ανθρώπου με τους συνανθρώπους του αποτελεί στοιχείο πολιτισμού και παράγει πολιτισμό. Όλα τα μεγάλα επιτεύγματα του ανθρώπου κατορθώθηκαν με τον διάλογο, ο οποίος αποτελεί διαχρονικό στοιχείου του πολιτισμού του ανθρώπου.