Η καρδιά ο Παράδεισος του ανθρώπου

 Όλοι έχουμε την απορία πώς να ήταν άραγε ο Παράδεισος  πριν από το παράπτωμα των Πρωτοπλάστων. Μερικοί τον ταυτίζουν με τον κήπο της Εδέμ αλλά και όλοι τον φανταζόμαστε ως ένα τόπο με δένδρα, με λουλούδια,  με πουλιά να κελαηδίζουν και  ρυάκια να κελαρύζουν μέσα σε έναν καταπράσινο κήπο με όλων των ειδών τους καρπούς. Όλα αυτά είναι αυτού του κόσμου, στον οποίο ζούμε κι εμείς και με αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούμε να συλλάβουμε ό,τι πιο ωραίο υπάρχει. Η αλήθεια είναι ότι αυτά είναι όχι υλικά αλλά πνευματικά σε μια άλλη διάσταση, στην οποία ζει η Παναγία, οι Άγιοι και  όλοι οι Άγγελοι. Στην κατάσταση αυτή εκείνο που κυριαρχεί είναι η θέα του Θεού, η οποία γεμίζει τις ψυχές όλων, οι οποίοι είναι απόλυτα ικανοποιημένοι με αυτό και δεν θέλουν τίποτα άλλα. Εμείς όμως ζούμε μέσα σε αυτόν τον κόσμο και τα ουράνια τα βλέπουμε «εν εσόπτω και αινίγματι» κατά τον Απόστολο Παύλο, είμαστε αναγκασμένοι να χρησιμοποιούμε τις εικόνες αυτού του κόσμου, για να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε και να ανιχνεύσουμε μερικές ουράνιες αλήθειες.

Νους και Ψυχή

          Ο νους για την αρχαία ελληνική σκέψη ήταν το ηγετικό μέρος της ψυχής. Κατά την τριμερή διαίρεση της ψυχής του Πλάτωνα το Λογιστικόν, δηλαδή το Λογικόν, η Λογική όφειλε  να κυβερνούσε όχι μόνο τα άλλα δύο μέρη της ψυχής, θυμοειδές – συναίσθημα, και επιθυμητικόν -επιθυμίες αλλά και ολόκληρη τη ζωή του. Η γνώση για τους αρχαίους ήταν η λυδία λίθος με την οποία μελετούσαν, ερμήνευαν και κατανοούσαν όλα τα φαινόμενα της ζωής, φυσικά και ανθρώπινα. Σε αυτό το  γεγονός ακριβώς οφείλεται η μεγάλη ανάπτυξη των επιστημών που εμφανίστηκαν στην αρχαία εποχή, θεμελιώθηκαν και συνεχίζουν να παίζουν ζωτικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Κι όμως η Γνώση, η Λογική δεν ήταν επαρκής να ερμηνεύσει όλα τα πράγματα. Ο ίδιος ο Πλάτωνας κατέφευγε στον μύθο, για να προσεγγίσει ορισμένα πράγματα που οι αισθήσεις και η λογική του ανθρώπου αδυνατούσαν να τον βοηθήσουν. Αυτό το κενό ήρθε η χριστιανική σκέψη να το αναπληρώσει.

Η προτεραιότητα της καρδιάς

Η χριστιανική σκέψη και ιδιαίτερα η ορθόδοξη μετατοπίζει το κέντρο βαρύτητας από τον νου στην καρδιά και δημιουργεί νέες συνθήκες και καταστάσεις στην ερμηνεία του φυσικού κόσμου και του θείου. Η καρδιά δεν αφήνεται στην δεσποτική κυριαρχία του νου και από την άλλη δεν παύει να ελέγχει το συναίσθημα και τις επιθυμίες. Με την καρδιά του ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τον κόσμο αλλά τον νιώθει  κι έτσι οδηγούμαστε σε μια άλλου είδους γνώση, την καρδιακή, την βιωματική. Όλοι οι πατέρες της ανατολικής εκκλησίας μιλούν γι’  αυτό το ορθόδοξο βίωμα. Η καρδιά επομένως γίνεται το κέντρο της ύπαρξης του ανθρώπου και παίρνει διάφορες μορφές από τον απλό αγρό για καλλιέργεια μέχρι την Βασιλεία του Θεού, που εγκαθίσταται σε αυτήν. Οι διεργασίες της καρδιάς δεν είναι  διαγνωστικές, αλλά πνευματικές, διότι γίνεται φορέας άυλων δυνάμεων και κυρίως του Αγίου Πνεύματος κι έτσι μεταβάλλεται και όλη η σύνθεσή της. Πρόκειται για μια άλλη καρδιά με όλα τα ωραία χαρακτηριστικά. Ας γίνουμε όμως περισσότερο σαφείς.

Η ανθρώπινη καρδιά

Η καρδιά του ανθρώπου είναι το τελειότερο όργανο του ανθρώπου μετά τον εγκέφαλο. Τα δύο αυτά όργανα συνεργάζονται άμεσα και το ένα τροφοδοτεί το άλλο και στην φυσιολογική τους ζωή και στην πνευματική. Οι χημικοί «διάλογοι» μεταξύ της καρδιάς και του εγκεφάλου επηρεάζουν και τα δύο όργανα. Η κατάθλιψη, το στρες, η μοναξιά, μία θετική θεώρηση και άλλοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν την καρδιά. Η υγεία της καρδιάς μπορεί να επηρεάσει τον εγκέφαλο και τις νοητικές λειτουργίες.

Βασικό συμπέρασμα της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης είναι ότι η υγιής καρδιά επιβραδύνει τη γήρανση του εγκεφάλου. Εδώ θυμόμαστε βεβαίως το πανάρχαιο «Νους υγιής εν σώματι υγιεί», όπου οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν ότι η σωστή   λειτουργικότητα της καρδιάς αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη σωστή εγκεφαλική δραστηριότητα. Όσο πιο καλά λειτουργεί η καρδιά, τόσο και ο εγκέφαλος τροφοδοτείται με «φρέσκο» αίμα και, κατά συνέπεια, μπορεί και λειτουργεί κάτω από ομαλές συνθήκες και έτσι μπορεί να γεννά σκέψεις, παραστάσεις και αντιλήψεις.

Η καρδιά αποτελεί πρωταρχικό όργανο  στην οργανική και κοινωνική ζωή του ανθρώπου. Όλα τα ζητήματα περνούν μέσα από την καρδιά, η οποία ζει όλα τα γεγονότα της ζωής και επηρεάζεται από αυτά κι έτσι ακούμε να λένε: «Κάνω πέτρα την καρδιά μου» ή «Με έκανες την καρδιά περιβόλι».

Το πρόσωπο και τα λόγια του ανθρώπου, αντανακλούν το περιεχόμενο της καρδιάς του. Όλοι γνωρίζουμε ότι «εκ του περισσεύματος της καρδίας λαλεί το στόμα». Η καρδιά όμως του ανθρώπου φαίνεται και  από την ματιά του. Η γλώσσα της καρδιάς είναι γραμμένη και στα μάτια. Τα μάτια είναι οι πύλες της καρδιάς. Σκληρό μάτι σημαίνει σκληρή καρδιά.

Κι όμως είναι δύσκολο να εισχωρήσει κανείς μέσα στην καρδιά του ανθρώπου, γιατί τον  άνθρωπο τον βλέπεις, όμως την καρδιά του δεν την ξέρεις.

Ένα δίστιχο λέει:

Μάτια και φρύδια έβλεπα και πίστεψα ο καημένος,

μα την καρδιά δεν έβλεπα και βγήκα γελασμένος.

Μόνο ο Θεός που «ετάζει(εξετάζει) νεφρούς και καρδίας» την γνωρίζει.

Οι πατέρες της εκκλησίας δεν διαφωνούν με την τριμερή διαίρεση της ψυχής κατά τον Πλάτωνα αλλά δίνουν διαφορετική βαρύτητα στα μέρη της ψυχής. Κατ’  αρχάς ταυτίζουν την ψυχή με την καρδιά, η οποία γίνεται το κέντρο και ο ιθύνων νους του ανθρώπου. Τα τρία μέρη της ψυχής  του Πλάτωνα λένε ότι όταν υπηρετούν το αγαθό, τότε η ψυχή, δηλαδή η καρδιά, βρίσκεται στην φυσιολογική της κατάσταση και αναπτύσσει αρετές και μεταμορφώνεται από «κατ΄εικόνα» σε «καθ΄ομοίωση». Αντίθετα αν υπηρετούν το κακό, τότε διαστρεβλώνονται όλες οι δυνάμεις της ψυχής – καρδιάς και αναπτύσσονται όλες οι κακίες.  Ο νους δεν πρέπει να διαχέεται στα αισθητά και τα υλικά αλλά θα πρέπει να παραμένει στην υπηρεσία της ψυχής, οπότε ευλογεί και δοξάζει τον Θεό και βρίσκεται σε αρμονική σχέση μαζί του.

Κατά τον π. Ιωάννη Ρωμανίδη στον χώρο της φυσικής καρδιάς λειτουργεί κάτι, που οι Πατέρες ονόμασαν «νουν». Πήρανε δηλαδή το παραδοσιακό «νουν», που σημαίνει διάνοια και λόγος, και κάνανε μία διαφοροποίηση. Ονόμασαν τον νουν νοερά ενέργεια, η οποία λειτουργεί στην καρδιά του υγιούς ψυχικά ανθρώπου.  Μερικοί Πατέρες  ονομάζουν με την ίδια λέξη νουν και την λογική, αλλά και την νοερά ενέργεια, όταν αυτή κατεβαίνει και λειτουργεί στον χώρο της καρδιάς. Οπότε από αυτή την άποψη η νοερά ενέργεια είναι μία και μόνη ενέργεια της ψυχής, η οποία στον μεν εγκέφαλο λειτουργεί ως λογική, η ίδια όμως λειτουργεί συγχρόνως και ως νους στην καρδιά. Είναι προφανής η διαφορά της λογικής   από τον νου της καρδιάς. Η Λογική είναι η ορθολογική δύναμη της ψυχής, που είναι σχετικά αποδεσμευμένη από το συναίσθημα και τις επιθυμίες, ενώ ο νους της καρδιάς είναι το έλλογο συναίσθημα, οι έλλογες επιθυμίες, που έχουν μέτρο και σύνεση. Και πάλι η βαρύτητα και η προτεραιότητα δίνεται στην καρδιά.

Ο Μέγας Βασίλειος λέγει ότι ο νους που δεν διασκορπίζεται προς τα έξω και δεν διαχέεται  στα αισθητά το κόσμου, επιστρέφει στον εαυτό του και δια του εαυτού του ανεβαίνει στην έννοια του Θεού.
Στην συνέχεια «περιλαμπόμενος και ελλαμπόμενος» από το κάλλος του Θεού, από την Θεία Χάρη, από το Φως του Θεού το Άκτιστο, δεν ενδιαφέρεται για τα γήινα και ξεχνά ακόμη και την ίδια του την φύση, δηλ. δεν φροντίζει με αγωνία ούτε για την τροφή του ούτε για το τι θα φορέσει ο άνθρωπος αυτός. Η επιστροφή του νου από την διάχυσή του, δηλαδή η επιστροφή της ενεργείας του νου στην ουσία του, την καρδιά, είναι η αποκατάσταση του νου στο κατά φύσιν και τελικά η θεραπεία του νου από την ταλαιπωρία του στα υλικά.

          Για να κατανοήσουμε την ομοιότητα της καρδιάς με αγρό, με περιβόλι θα αναγκαστούμε να καταφύγουμε στις παραβολές του Κυρίου. Πρώτος ο Χριστός μίλησε με παραβολές, οι  οποίες άλλες γινόντουσαν άμεσα αντιληπτές, ενώ άλλες χρειάζονταν ερμηνεία, όπως «η παραβολή του σπορέως». Έτσι αναγκαστικά κι εμείς θα κινηθούμε μέσα σε αυτό το κλίμα χρησιμοποιώντας τον παραβολικό και αλληγορικό κόσμο. Μια ωραία παρομοίωση θα μπορούσε να ήταν η παραβολή του Παραδείσου με την καρδιά με τα αντίστοιχα γνωρίσματα: την γη, τα νερά, τα φυτά με  την καρποφορία τους. Αυτή η παραβολή δεν είναι καινοφανής αλλά την συναντούμε συχνά στην Καινή Διαθήκη με την έννοια του αγρού με όλα τα συνακόλουθα, την καλλιέργεια και την φροντίδα.  Ο άνθρωπος πρέπει επιδίδεται με την θέλησή του να καλλιεργήσει το χωράφι της καρδιάς του, αλλά χρειάζονται και οι βροχές της Χάριτος. (Άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος).

Στο σημείο αυτό θα δανειστούμε ορισμένα στοιχεία από το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Όσιου Κάλλιστου Αγγελικούδη[1]

          Η καρδιά μπορεί να παραβληθεί με τον κήπο της  Εδέμ  με λουλούδια και φυτά. Χωρίς νερά όμως δεν μπορεί κανένας κήπος να έχει θαλερά και καρποφόρα φυτά. Γι’ αυτό στο μέσο του παραδείσου της Εδέμ βλέπομε να αναβλύζει πηγή, που μοιράζεται σε τέσσερις  διακλαδώσεις, που είναι οι τέσσερις πιο σημαντικές αρετές, και ποτίζει όλο το πρόσωπο της γης. Η καρδιά του ανθρώπου μπορεί να γίνει ένας παράδεισος, όπως ο Παράδεισος της Εδέμ.   Μέσα στην καρδιά αυτή του ανθρώπου μπορεί να υπάρχει η πηγή του ζωντανού νερού, που  είναι η ζωοποιός κίνηση του Αγίου Πνεύματος, για το οποίο είπε ο Κύριος: «Το νερό, που θα σου δώσω εγώ, θα σου γίνει πηγή νερού ζωντανού». Το νερό αυτό πηγάζει με θαυμαστό τρόπο από την καρδιά όπως στην Εδέμ και  ποτίζει τέσσερα φυτά που είναι η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη και η ανδρεία,   από τις οποίες προέρχονται όλες οι θεϊκές αρετές. Το νερό αυτό ποτίζει όλο το πρόσωπο του κήπου,  δηλαδή της καρδιάς του ανθρώπου, και εξασφαλίζει όλη  την ενέργεια που χρειάζεται για την αύξηση, την βλάστηση και την εκλεκτή καρποφορία θείων αρετών.    Το νερό αυτό  προσφέρει σε κάθε φυτό ό,τι του χρειάζεται.   Είναι κατά χάρη δωρεά στους πιστούς και στη συνέχεια ξεχειλίζει  μέσα από την αγιασμένη τους καρδιά συνεχώς και παραδόξως, όμοια με πηγή. Ο Παύλος   διακηρύττει σχετικά ότι: «Η αγάπη του Θεού ξεχείλισε στις καρδιές μας από το Άγιο Πνεύμα που μας δόθηκε»  παρομοιάζοντας την αγιασμένη καρδιά με μια αστείρευτη πηγή ενέργειας.

Η ενέργεια του Αγίου Πνεύματος στη Γραφή λέγεται και    πηγή  και ποταμοί.  Η πέτρα που χτύπησε με το ραβδί του ο νομοθέτης Μωυσής και ξεπήδησαν από αυτή ποτάμια νερού κατά τρόπο υπερφυσικό, είναι η πέτρινη και πωρωμένη καρδιά, που μεταβάλλεται σε πηγή ζωής. Από αυτή, όταν ο Θεός τη χτυπήσει  αντί με ραβδί με το λόγο Του και τη φέρει σε κατάνυξη, πηγάζει ανεμπόδιστα η Χάρη του Θεού και κινείται με τρόπο υπερφυσικό η δύναμη του Πνεύματος σαν ρεύμα ζωογόνο συνεργεί στην πνευματική πρόοδο των ανθρώπων. Πολύ πιο καταπληκτικό όμως   είναι ότι  η αγιασμένη καρδιά, αν και είναι  τόσο μικρή  μέσα στο  μικρό ανθρώπινο σώμα, αναβλύζει  ποταμούς χαρίτων και θαυμάτων.  Έτσι επιβεβαιώνεται αυτό που είπε ο Κύριος: «Όποιος πιστεύει σ’ εμένα,  θ’ αναβλύσουν από την καρδιά του ποταμοί ζωντανού νερού». Αυτό το είπε  για  όσους θα τον πίστευαν και έμελλαν να λάβουν το Πνεύμα  του Θεού.

Η καρδιά μας λοιπόν μοιάζει με έναν αγρό, που πρέπει να τον καλλιεργήσουμε για να αποδώσει καρπούς και να τον κάνουμε Παράδεισο. Ας θυμηθούμε την παραβολή του Σπορέως, όπου η καρδιά των  ανθρώπων μοιάζει άλλη με πατημένο δρόμο,  άλλη με χωράφι γεμάτο πέτρες, άλλη με χωράφι γεμάτο ζιζάνια και καθαρή από πέτρες και ζιζάνια, διότι ο ιδιοκτήτης του τα καθάρισε όλα και την όργωσε κι έτσι η γη έγινε αφράτη, έτοιμη να δεχτεί τον σπόρο, που είναι ο Λόγος του Θεού.   Φυσικά οι περιποιήσεις του αγρού της ψυχής είναι συνεχείς, διότι αν αφεθεί απεριποίητη θα γεμίσει χορτάρια και ζιζάνια. Αυτές τις περιποιήσεις μπορούμε να τις φανταστούμε ότι είναι η άρδευση από υπόγεια πηγή, που στην περίπτωση του ανθρώπου είναι το Άγιο Πνεύμα, που ρέει σαν το νερό και ζωογονεί τα πάντα. Μετά από το ξεχόρτιασμα ακολουθεί το κλάδεμα, το ράντισμα, το σκάλισμα και όλες οι ενδεδειγμένες γεωργικές εργασίες. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις θα έχουμε μεγάλη καρποφορία. Αν τώρα στη θέση όλων αυτών των γεωργικών εργασιών βάλουμε τις πνευματικές εργασίες για την εξάλειψη των παθών, μπορούμε να πετύχουμε την καρποφορία του Αγίου Πνεύματος, που δεν είναι άλλη από την απόκτηση των αρετών, της ταπείνωσης, της αγάπης, της σωφροσύνης, της δικαιοσύνης κλπ.

Με όλη αυτή την διαδικασία το χωράφι της καρδιάς μας γίνεται ένας Παράδεισος, όπως συχνά ακούμε να λέει ο λαός για έναν καλό άνθρωπο: «Έχει καρδιά μπαχτσέ», «έχει καρδιά περιβόλι». Ακόμη και ο Πυθαγόρας έλεγε για την καρδιά του ανθρώπου: «Ο Θεός δεν έχει καλύτερο μέρος πάνω στη γη από την καθαρή καρδιά». Γι’ αυτό όσο περισσότερο τόπο αφήνουμε για να έρθει και να εγκατασταθεί ο Χριστός μέσα στην καρδιά μας, τόσο λιγότερο τόπο έχουν σ’ αυτήν την καρδιά οι γήινες δόξες και απολαύσεις. Ο Χριστός   είναι  ένας δυναμίτης και όπως τον δυναμίτη τον βάζουμε στο βάθος του βράχου, για να μπορέσουμε να τον ανατινάξουμε,   έτσι και  ο Χριστός πρέπει  να μπει στην καρδιά μας, για να μπορέσει να συντρίψει την αμαρτία, που φωλιάζει βαθιά μέσα μας. Τα καλύτερα και τα πιο όμορφα πράγματα στον κόσμο, δεν μπορεί κανείς να τα δει, ούτε καν να τ’ αγγίξει. Πρέπει να τα νιώσει με την καρδιά του (Κέλερ). Η καθαρότητα όμως της καρδιάς στις περιπτώσεις αυτές είναι απαραίτητη. ‘Όπως το γουρούνι, όταν δεν βρει λάσπη, σηκώνεται και φεύγει, έτσι και ο διάβολος δεν πλησιάζει στην καρδιά που δεν έχει βούρκο.

Για να δώσουμε φως στους άλλους, πρέπει πρώτα εμείς να το διαθέτουμε. Ποτέ δεν μπορείς ν’ ανάψεις μια φωτιά στην καρδιά των άλλων, αν προηγουμένως εσύ δεν φλέγεσαι από την ίδια φωτιά. Και αυτή η φωτιά είναι το φως του Χριστού και η φλόγα του Αγίου Πνεύματος που φωτίζει και ζεσταίνει όλους τους ανθρώπους.

Ο Παράδεισος αυτός είναι η βασιλεία του Θεού, την οποία έφερε ο Χριστός και η οποία υπάρχει ως εξωτερικό γεγονός στον κόσμο και ως εσωτερικό γεγονός στην καρδιά του ανθρώπου. Η Βασιλεία του Θεού, δεν κερδίζεται με τη γλώσσα αλλά με την καρδιά και οι καρποί της καρδιάς αποκτούνται με την εφαρμογή των εντολών του Χριστού.

Συμπερασματικά

  Τέτοια αξία λοιπόν πήραμε από το Θεό, ώστε να κάνουμε την καρδιά μας περιβόλι  σαν τον κήπο της Εδέμ και τον Παράδεισο.  Η τιμή που μας κάνει ο Θεός να γίνουμε εργάτες του αμπελώνος του είναι πολλή μεγάλη και καλούμαστε  να είμαστε τίμιοι και εργατικοί καταπολεμώντας και ξεριζώνοντας όλα τα πάθη και στη θέση τους να φυτεύουμε αρετές.

[1] Από την «Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών», μετάφραση Αντώνιος Γαλίτης, τόμος ε’, των εκδόσεων το Περιβόλι της Παναγίας, 1986.