Συνθήκες για την καλλιέργεια των δακρύων κατά τον Αγ. Ισαάκ τον Σύρο

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=381716)

2.1 Συνθήκες για την καλλιέργεια των δακρύων μετά την είσοδο στον «τόπο των δακρύων».

Χωρίς κανένα συμβιβασμό, ο Άγιος Ισαάκ δείχνει ότι ο κλαυθμός, ακόμα κι αν είναι εντολή, απαιτεί ειδικές συνθήκες και δεν μπορεί να εκπληρωθεί από οποιονδήποτε, οπουδήποτε και οποτεδήποτε:

«Κάθε μία από τις εντολές του Κυρίου έχει δοθεί σε μία συγκεκριμένη κατηγορία προσώπων, επειδή δεν είναι όλες οι εντολές επωφελείς για ένα και το αυτό πρόσωπο. Πώς θα μπορούσε το ρητό, «μακάριοι οἱ πενθοῦντες, ὅτι αὐτοὶ παρακλήθησονται» (Μτ. 5:4) να έχει κάποια ομοιότητα με το: «Μακάριοι οι ειρηνοποιοί, ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται» (Μτ. 5:9); Πώς θα μπορούσε αυτός που κάθεται κλαίγοντας, που θρηνεί και δακρύζει μέρα και νύχτα, να τριγυρίζει για να εξευμενίσει τους οργισμένους και να επιφέρει ειρήνη ανάμεσα στους πολλούς; Ή πώς θα μπορούσε το ρητό, «Αγρυπνείτε και προσεύχεστε» (Εφ. 6:18) και, «Είσελθε στο ταμείο σου και κλείσε την πόρτα σου, και προσευχήσου στον Πατέρα σου που βρίσκεται εν τω κρυπτώ» (Μτ 6:6) να έχει κάποια ομοιότητα με το: «ησθένησα, καὶ επεσκέψασθέ με. ξένος ήμην, καὶ συνηγάγετέ με. εν φυλακή ήμην, καὶ ήλθετε πρός με» (Μτ. 25:35-36); Πώς θα μπορούσαμε να αγρυπνούμε και να προσευχόμαστε στο ταμείο μας και, ταυτόχρονα, να επισκεπτόμαστε τους αρρώστους, να περπατάμε στις φυλακές και να φροντίζουμε τους ξένους; Αλλά το και ρητό «είσελθε εις το ταμείον σου, και κλείσας την θύρα, πρόσευξαι στον Θεό εν τω κρυπτώ» (Μτ. 6:6) ταιριάζει με το «Μακάριοι οι πενθούντες» (Μτ. 5:4).[1]

Για το λόγο αυτό επιλέγουν οι μοναχοί την ησυχία ως τόπο και τρόπο ζωής και γι’ αυτό, στους τους Σύρους Πατέρες, ένα από τα ονόματα των μοναχών είναι ακριβώς αυτό που σχετίζεται με το πένθος, «οι πενθούντες» (ܐܒܝ̈ܠܐ – abile), ώστε τα δάκρυα να είναι ένα στοιχείο ταυτότητας για τους μοναχούς[2].

Αφού η πολιτεία στην ησυχία αρχίζει να εσωτερικεύεται και να γίνεται μια εσωτερική πραγματικότητα, μπορούμε να μιλήσουμε εφεξής για τη μετάβαση από τη ξηρή άσκηση σε αυτή που γίνεται εν γνώσει και με τη συμμετοχή του εσωτερικού ανθρώπου. Από εδώ και στο εξής τα δάκρυα θα αλλάξουν την ποιότητα και την ποσότητά τους,  και ως σταθερό στοιχείο παραμένει, σύμφωνα με τον Ισαάκ, η κατάνυξη της καρδιάς. Ακολούθως έχουμε διάφορα είδη κλαυθμού και δακρύων. Παραθέτουμε παρακάτω μερικά από αυτά τα είδη κλαυθμού, χωρίς η σειρά έκθεσής τους να  αντιστοιχεί απαραίτητα και στη χρονολογική σειρά εμφάνισή τους στη ζωή του μοναχού. Αναφέρουμε επίσης ότι ο «τόπος των δακρύων» φαίνεται να αντιστοιχεί για τον Ισαάκ με την είσοδο στο 2ο στάδιο της πνευματικής ανάβασης ή στην ψυχική πολιτεία.

2. 2. Ο κλαυθμός της καρδιάς και τα εσωτερικά δάκρυα.

Η άσκηση στο πρώτο στάδιο, αν και στερείται της αισθήσεως της ενεργείας της χάριτος, έχει ωστόσο ως πρώτο καρπό την κατάνυξη της καρδιάς. Αυτό ονομάζεται από τον Ισαάκ ακόμη και «ο οξύς πόνος της λύπης εξαιτίας της ανάμνησης των παρελθόντων και του φόβου που τα συνοδεύει»[3]. Η επιμονή στην ησυχία, οι ασκητικοί κόποι και η ανάμνηση των αμαρτιών πιέζουν τον μοναχό και τον κάνουν να υποφέρει, κατάσταση από την οποία γεννιέται «ένας παρατεταμένος, οδυνηρός κλαυθμός, που τον οδηγεί στο τέλος του πρώτου σταδίου»[4]. Αυτός ο κλαυθμός δεν εκδηλώνεται πάντα εξωτερικά μέσω των δακρύων, αλλά μπορεί να πάρει, ειδικά στην αρχή, τη μορφή «κλαυθμού της καρδιάς»[5]. Δεν βιώνει ακόμη την μακαριότητα που υποσχέθηκε ο Κύριος στο Ευαγγέλιο (πρβλ. Μτ. 5:4), αλλά ο Ισαάκ προτρέπει τον μοναχό  «που ορθά πενθεί» να μην στενοχωρηθεί, γιατί πριν από το θάνατο θα νιώσει στην ψυχή του εκείνη την μακαριότητα που θα τον «εξάγει» από το σώμα[6].

Ο Ισαάκ ονομάζει επίσης αυτή τη φάση της πορείας της ψυχής με τη φράση «η πράξη της νοητής μετάνοιας» (ܦܘܠܚܢܐ ܕܛܝܒܘܬܐ ܡܬܝܕܥܢܐ– pulhana metyad’ana d-taybuta)[7], κατά τη διάρκεια της οποίας ο μοναχός αρχίζει να έχει τις πρώτες του εμπειρίες αισθήσεως της χάριτος. Η νοερά αίσθηση της χάριτος σύμφωνα με τις έννοιες που έχει το ρήμα ܪܓܫ (rgaš) υποδηλώνει μια κοινωνία μεταξύ αισθανομένου και του αισθητού αντικειμένου, ούτως ώστε αυτή η φάση της μετάνοιας, που βιώνεται ως πόνος και εσωτερικός κλαυθμός αναμεμειγμένο με μια νοερά αίσθηση χάρης, μπορεί να θεωρηθεί ως η αρχή μιας αυξανόμενης κοινωνίας με τον Θεό  και, μέσω αυτής, της θεώσεως. Γι’ αυτό ο Ισαάκ λέει ότι «η νοητή πράξη της μετάνοιας είναι τα δάκρυα του κρυμμένου ανθρώπου (ܒܪܢܐܫܐ ܟܣܝܐ – barnaša kasia) που εκχέονται στην καρδιά», αυτή τη φορά όχι λόγω της ανάμνησης των αμαρτιών, αλλά επειδή αρχίζει να γεύεται «την αγάπη του Πατέρα του»[8].

Αν και βρίσκεται σε μια εισαγωγική φάση, ο κλαυθμός της καρδιάς και τα εσωτερικά δάκρυα γεννούν την κρυμμένη ταπεινοφροσύνη της καρδιάς, τη μετάνοια και την ανακαίνιση της διανοίας (ܚܘܕܬܐ ܕܪܥܝܢܐ – hudata d-re‛yana)[9], γνωρίσματα τα οποία θα συνεχιστούν και στις ακόλουθες μορφές κλαυθμού.

2.3. Τα χαρισματικά δάκρυα. Ο αδιάλειπτος κλαυθμός.

Για να αρχίσουν να ρέουν τα δάκρυα, μια πρώτη προϋπόθεση είναι η επιμονή στην ησυχία και την άσκηση, και μια δεύτερη είναι «να ανοιχθεί η πύλη των νοημάτων (ܣܘܟ̈ܠܐ – sukale) ενώπιον της καρδίας»[10].  Για τον Ισαάκ τον Σύρο, τα νοήματα δεν είναι, όπως ενδεχομένως να θεωρήσει κανείς, διανοητικές έννοιες ή ιδέες, αλλά ένας από τους πιο σημαντικούς και πολυπόθητους χαρισματικούς καρπούς της μελέτης (ܗܪܓܐ – herga) και του στοχασμού (ܪܢܝܐ – renya), που εμφανίζονται με έναν αστραπηβόλο τρόπο στη διάνοια. Για τον λόγο αυτό, ο συριακός όρος ܣܘܟ̈ܠܐ (sukale) έχει επίσης αποδοθεί, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, με αστραπηβόλες έννοιες και αναλάμψεις που εμφανίζονται ανεξάρτητα από τη βούληση του ασκητή, αποτελώντας, επομένως, έκφραση άμεσης επαφής μεταξύ της ψυχής και της θείας χάρης.  Η «διάνοιξη» της πύλης των νοημάτων ενώπιον της καρδίας σηματοδοτεί «την αρχή της ανακαίνισης του κρυμμένου ανθρώπου, ο οποίος συλλογίζεται αδιάκοπα τα μέλλοντα»[11].

Αν μέχρι τώρα η εμφάνιση των δακρύων και του κλαυθμού είναι σποραδική, επώδυνη και στενά συνδεδεμένη με την άσκηση, έρχεται η  στιγμή που η ροή τους λαμβάνει την αίσθηση ως ενός αναμφισβήτητου θείου δώρου, το οποίο μερικές φορές διακόπτει την προσευχή[12], καθώς ρέουν αδιάκοπα[13].

Η λήψη του δώρου των αδιάλειπτων δακρύων πραγματοποιείται συνήθως κατά τη διάρκεια της συνήθους προσευχής του μοναχού στο κελί, όταν

«όλο το σώμα του μοναχού γίνεται σαν μια πηγή δακρύων. Αναβλύζουσα από τους καρδιακούς στεναγμούς που προκαλεί μέσα του η κίνηση της Χάριτος μουσκεύεται όλος από τα δάκρυα. Άλλοτε πάλι, ενώ η γλώσσα του σιωπά από χαρά και ησυχάζει, οι θαυμαστές θεωρίες κάνουν τα δάκρυα να αναβλύζουν και να μουσκεύουν το πρόσωπό του, ενώ η ψυχή του αγάλλεται, γεμάτη από απερίγραπτη ελπίδα»[14].

Τον μοναχό που λαμβάνει αυτό το δώρο ο Άγιος Ισαάκ τον διδάσκει να μην τον απασχολεί πλέον η ποσότητα του κανόνα στο κελί, ούτε να θεωρήσει την εγκατάλειψή του ως αμέλεια. Ακολούθως, η έκχυσις των δακρύων γίνεται μια πραγματική «ιερουργία δακρύων»[15], στην οποία ο προηγούμενος πόνος απορροφάται από τη χαρά. Πάντα, η αδιάλειπτη ροή των δακρύων και η παράκλησις του κλαυθμού πρέπει να εκλαμβάνονται από τον μοναχό ως δώρο του Θεού[16], ούτως ώστε η σιωπή, ο κλαυθμός και η προσοχή στον εαυτό του να απαρτίζουν τον άνθρωπο του Θεού[17].

Πιθανώς για το λόγο αυτό οι μοναχοί Αβράμιος και Πατρίκιος κατενόησαν την έκφραση του Ισαάκ ܡܪܕܝܬܐ ܕܕܡ̈ܥܐ (mardita d-dem‛e)[18], «χείμαρρος/έκχυση δακρύων», ως αναφερόμενη σε μια ορισμένη «τάξη δακρύων» (τάξις τῶν δακρύων)[19] στην οποία ο μοναχός εισέρχεται «όταν η διάνοια αρχίζει να είναι καθαρή»[20].

Σύμφωνα με τον Ισαάκ, υπάρχουν πολλές αιτίες που προκαλούν τον αδιάλειπτο κλαυθμό, από τις οποίες τρεις είναι εξαιρετικά αξιοσημείωτες: η ταπεινοφροσύνη της καρδιάς, η αγάπη για τον Θεό και η έκπληξη[21]. Αυτός που δεν έχει δάκρυα σημαίνει ότι δεν έχει τις ρίζες που προκαλούν τα δάκρυα, με κύρια ρίζα την ταπείνωση της καρδιάς ενωμένη με τον γλυκό και φλογερό πόνο της αγάπης του Θεού[22]. Ο χαρισματικός κλαυθμός δεν προξενείται από την θέληση του ανθρώπου, αλλά από τις αγγελικές κινήσεις που γεννούν δάκρυα χαράς[23].

[1] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 74.

[2] Ισαάκ του Σύρου, BD 83 = I, 6, 65; BD 120 = Ι, 10, 27-28; Ι, 27, 490; KG 4, 74.

[3] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 42.

[4] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 43.

[5] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 74.

[6] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 74.

[7] Ισαάκ του Σύρου, KG 1, 76.

[8] Ισαάκ του Σύρου, KG 1, 77.

[9] Ισαάκ του Σύρου, II, 5, 8. Για άλλες αναφορές στη φράση «ανακαίνιση της διανοίας», βλέπε Brock, Isaac of Nineveh. The Second Part. Chapters IV-XLI, (ed.) S. Brock (CSCO 554-555, Syr. 224-225), Louvain, 1995, translation, p. 10, n. 8.

[10] Ισαάκ του Σύρου, II, 8, 17.

[11] Ισαάκ του Σύρου, ΙΙ, 8, 16.

[12] Ισαάκ του Σύρου, II, 14, 25, 46.

[13] Ισαάκ του Σύρου, II, 8, 17.

[14] Ισαάκ του Σύρου, II, 14, 46.

[15] Πρβλ. J. Akiki, „The Ritual of Tears with Isaac of Nineveh“, in Saint Isaac the Syrian and His Spiritual Legacy, Proceedings of the International Patristics Conference Held at the Sts Cyril and Methodius Institute for Postgraduate Studies, Moscow, October 10-11, 2013, (ed.) Hilarion Alfeyev, St Vladimir’s Seminary Press, New York, 2015, pp. 155-167.

[16] Ισαάκ του Σύρου, II, 5, 3.

[17] Ισαάκ του Σύρου, KG 4, 76; I, 66, 53-57 = BD 547.

[18] Ισαάκ του Σύρου, BD 126, 9-10.

[19] Ισαάκ του Σύρου, I, 12, 26.

[20] Ισαάκ του Σύρου, BD 126, 9-10.

[21] Ισαάκ του Σύρου, II, 18, 4-7.

[22] Ισαάκ του Σύρου, ΙΙ, 18, 14.

[23] Ισαάκ του Σύρου, ΙΙ, 18, 17.

(Συνεχίζεται)