Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις (Αντισθένης)

          Πριν μπούμε στο κυρίως θέμα καλό είναι ερμηνεύσουμε αυτή την σοφή κουβέντα του Αντισθένη.

          «Επίσκεψις» σημαίνει επισκόπησις και παράγονται και οι δύο λέξεις η μία από το σκέπτομαι και η άλλη από το σκοπούμαι. Με άλλα λόγια σημαίνει εξέταση, έρευνα. Εδώ πρόκειται για έρευνα των ονομάτων, δηλαδή έρευνα της ετυμολογίας της λέξης και της σημασίας της, δηλαδή της ρίζας από όπου παράγονται με παραγωγή η σύνθεση άλλες λέξεις αλλά και η σημασιολογική διαφοροποίηση της λέξης με την πάροδο του χρόνου. Η Ελληνική γλώσσα είναι η πιο πλούσια γλώσσα σε ετυμολογικές ρίζες από τις οποίες παράγονται εκατοντάδες λέξεις αποτελώντας μια ετυμολογική οικογένεια. Όσες περισσότερες ετυμολογικές λέξεις ξέρει κανείς τόσες περισσότερες γνώσεις έχει και τόσο πιο δυνατό γλωσσικό οπλοστάσιο έχει για την σωστή γλωσσική έκφραση και την ορθή διατύπωση των σκέψεών του.

          Πριν προχωρήσουμε καλό είναι να δούμε τι θα πει ετυμολογία και από πού παράγεται. «Έτυμος» σημαίνει γνήσιος, αληθινός, πραγματικός. Επομένως ετυμολογία είναι ο λόγος που γίνεται για την πραγματική ρίζα των λέξεων και την αρχική της σημασία. Η λέξη  «όνομα» παράγεται από το -ον και την παραγωγική κατάληξη -ομα (π.χ. δικαί-ωμα) και σημαίνει το πράγμα που υπάρχει. Το ων, ούσα, ον  πάλι είναι μετοχή του ειμί που σημαίνει είμαι, υπάρχω. Το όνομα το ουσιαστικό είναι μια λέξη που αναφέρεται στην ουσία  (από το ούσα) του πράγματος και δηλώνει την ύπαρξη ενός πράγματος,  διότι χωρίς όνομα ένα πράγμα είναι σαν να μην  υπάρχει.

          Ας πάρουμε για παράδειγμα για ετυμολογική ανάλυση την λέξη «τράπεζα». Η λέξη τράπεζα είναι σύνθεση από το -τρα, που προέρχεται από το τε-τρα-ς και το πέζα από το πέδον, πέδη ,  που σημαίνει κάτι που στηρίζεται κάτω, βάση, και  έχει σχέση με το πόδι, πεδίον, πεδινός, χειρο-πέδη, τροχοπέδη, γήπεδο, δάπεδο, πεζοναύτης πεζογραφία, πεζούλι, πέδιλο, πεδικλώνω κλπ. Επομένως τράπεζα θα πει ένα αντικείμενο που έχει τέσσερα πόδια που στηρίζονται στο έδαφος.

Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε τι εννοεί ο Αντισθένης με την φράση «αρχή σοφίας». Η σοφία εξαρτάται από τις γνώσεις που έχει κανείς και οι γνώσεις από τις αντίστοιχες λέξεις που τις εκφράζουν. Και προσέξτε: δεν λέει ότι επίσκεψις των ονομάτων είναι σοφία αλλά αρχή σοφίας, δηλαδή πριν ξεκινήσουμε να ερευνούμε την έννοια μιας λέξης πρέπει να εξετάσουμε την ετυμολογική ρίζα, από την οποία παράγεται, και ύστερα να προχωρήσουμε σε συνδυασμούς λέξεων και σχηματισμό προτάσεων, κρίσεων και συλλογισμών και διατύπωση ορισμών για το τί εννοεί η κάθε λέξη. Από τους πρώτους που άρχισαν να ερευνούν τις έννοιες των λέξεων είναι ο Σωκράτης, ο οποίος προσκαλούσε τους συζητητές του να δώσουν πρώτα τον ορισμό π.χ. της αρετής και ύστερα να εξετάσουν τα είδη της αρετής. Συχνά ακούμε ανθρώπους που, επειδή δεν ξέρουν την ακριβή σημασία των λέξεων, π.χ. παράβαση και παραβίαση, κάνουν λάθος στην χρήση των λέξεων αυτών. Αυτό θα πεί μορφωμένος, να ξέρει καλά την γλώσσα του και να την μιλάει σωστά σε όποιον τομέα γνώσης  κι αν ασχολείται. Δεν είναι τυχαίο ότι οι επιστήμονες φυσικοί, αστροφυσικοί, πυρηνικοί, λογοτέχνες, ιδιαίτερα για την ονομασία της ψηφιακής τεχνολογίας, να καταφεύγουν στις ετυμολογικές ρίζες της ελληνικής γλώσσας προκειμένου να αποδώσουν κάτι καινούργιο που εφεύραν. Για παράδειγμα η τηλεόραση, το τηλεσκόπιο έχει ως πρώτο συνθετικό το ομηρικό «τήλε», που σημαίνει μακριά. Αυτήν την λέξη την πήραν οι ξένοι και την χρησιμοποιούν σε κάθε εφεύρεση που εξετάζει τα πράγματα από μακριά.

Εμείς «δια του λόγου το αληθές» θα ασχοληθούμε με την ετυμολογική σημασία ορισμένων λέξεων που τις χρησιμοποιούμε πολύ συχνά  και δεν ξέρουμε από πού προήλθαν και ποια είναι η πραγματική τους σημασία, π.χ. η προέλευση των ονομάτων των μηνών.

Εδώ να κάνουμε μια μικρή παρένθεση για τους δύο κλάδους της Ετυμολογίας, την Παραγωγή και την Σύνθεση.

Παραγωγή είναι ο σχηματισμός μιας λέξης από άλλη λέξη με την προσθήκη κάποιων καταλήξεων, που λέγονται παραγωγικές, διότι μπαίνουν στο τέλος μια λέξης και σχηματίζουν, παράγουν μια άλλη λέξη. Οι παραγωγικές αυτές καταλήξεις έχουν  δική τους σημασία η κάθε μία, όμως δεν υπάρχουν μόνες τους αλλά επισυνάπτονται συνήθως στο τέλος των λέξεων. Παράδειγμα: η παραγωγική κατάληξη -ειον, δηλώνει τοπωνύμιο π.χ. γραφείο, ραφείο, βιβλιοπωλείο κλπ. Η παραγωγική κατάληξη –τήρας, δηλώνει εργαλείο που κάνει κάποια δουλειά, όπως καυστήρας, λουτήρας κλπ.

Σύνθεση είναι  ο σχηματισμός μιας νέας λέξης από δύο άλλες λέξεις, προθέσεις ή μόρια στην αρχή ή στο τέλος της λέξης. Παράδειγμα: γράφω, καταγράφω, διαγράφω κλπ. είναι σύνθετα, ενώ γραφικός, γράφημα, γράμμα, καταγραφή, διαγραφή κλπ. είναι παράγωγες λέξεις.

Το ρήμα βάλλω παράγεται από την ετυμολογική ρίζα βαλ+Jω = βάλλω. Από την ρίζα αυτή προέρχονται πολλές λέξεις είτε με παραγωγή είτε με σύνθεση π.χ. παραβάλλω, παραβολή, διαβάλλω, διαβολή, διάβολος, περιβάλλω, περιβάλλον, περιβαλλοντικός. Από την ρίζα αυτή σχηματίζονται και άλλες ετυμολογικές ρίζες, όπως βελ-, βολ-, βλη– από τις οποίες σχηματίζονται και άλλες λέξεις με παραγωγή ή με σύνθεση π.χ. βέλος, βεληνεκές, βόλος, πυροβόλο, βολή, βλήμα, περίβλημα κλπ. Η αρχική σημασία του βάλλω σημαίνει χτυπώ από μακριά, γι’ αυτό και όλα τα παράγωγα ή σύνθετα αυτών ετυμολογικών ριζών σημαίνουν χτύπημα από μακρά π.χ. βέλος, βλήμα, βεληνεκές κλπ. Αντίθετα το παίω σημαίνει χτυπώ από κοντά.

Άλλο παράδειγμα: συχνά μπερδεύουμε το διάλειμμα που προέρχεται από το διαλείπω και το διάλυμα από το διαλύω. Αυτό βέβαια μόνο από την γραφή και τα συμφραζόμενα γίνεται αντιληπτό. Το ίδιο και για την θύρα την πόρτα και την θήρα το κυνήγι, όπως  άλλο το μήλο και άλλο ο μύλος. Αυτές οι σημασιολογικές διαφορές οφείλονται στις διαφορετικές ετυμολογικές ρίζες από όπου παράγονται.

(Συνεχίζεται)