Ο Σύλλογος Ιεροψαλτών της Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως προχώρησε φέτος (2023) στην έκδοση του δεύτερου, τέταρτου συνολικά, μουσικού βιβλίου του Γεωργίου Ραιδεστηνού του Β΄ (1833-1889), Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας με τίτλο «Γεωργίου Ραιδεστηνού, Συλλογή Όρθρου» (Εικ. 1). Στην καλαίσθητη έκδοση, την οποία επιμελήθηκε ο κ. Γεώργιος Δροσάκης, Θεολόγος, Πρωτοψάλτης του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Νικολάου και Πρόεδρος του Συλλόγου Ιεροψαλτών της Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως, συμπεριλαμβάνονται αδημοσίευτα έργα του Γεωργίου Ραιδεστηνού (Εικ. 2), του υιού του Νικολάου, αλλά και άλλων διδασκάλων και μελουργών, τα οποία διέσωσαν στα ιδιόγραφα έργα τους οι δύο αοίδιμοι διδάσκαλοι της πατρώας Εκκλησιαστικής Μουσικής.
Η ογκώδης έκδοση της Συλλογής του Όρθρου του Γεωργίου Ραιδεστηνού αποτελείται από 518 συνολικά σελίδες. Στις σελίδες ε΄- στ΄ παρατίθεται Σεπτόν Πατριαρχικόν Γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, με το οποίο επευλογούσε τον δεύτερο τόμο της σειράς (Θεία Λειτουργία [2019]), αλλά και το σύνολο της σχετικής με τον Γεώργιο Ραιδεστηνό εκδοτικής προσπάθειας τού Συλλόγου Ιεροψαλτών της Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως. Ακολουθεί το Προλογικό Σημείωμα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Αλεξανδρουπόλεως, Τραϊανουπόλεως και Σαμοθράκης κ. Ανθίμου (σ. ζ΄), όπου ο φιλόκαλος και φιλόμουσος Μητροπολίτης, αφού αρχικά πραγματοποιεί μία σύντομη αναδρομή στον τρόπο έλευσης των προσφυγικών κειμηλίων από τις χαμένες ρωμαίικες πατρίδες και εν συνεχεία στις τρεις προηγούμενες εκδόσεις του Συλλόγου Ιεροψαλτών Αλεξανδρουπόλεως (Τριώδιον [2018], Θεία Λειτουργία [2019], Θεωρητικόν [2023]), επευλογεί και την εν λόγω εκδοτική προσπάθεια (Συλλογή Όρθρου [2023]) και ιδιαίτερα τον επιμελητή της κ. Γεώργιο Δροσάκη, ευχόμενος «να ολοκληρωθεί η σειρά των εκδιδόμενων βιβλίων του Ραιδεστηνού επ’ ωφελεία όσων υπηρετούν στα Ιερά Αναλόγια των ναών προς δόξαν του Χριστού και της Κυρίας Θεοτόκου». Μάλιστα, ο σεπτός Μητροπολίτης εύχεται το παρόν πόνημα να αποτελέσει «μία προσφορά της εκατοντάχρονης (17.11.1922-2022) Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως σε ολόκληρη την Αγία Εκκλησία και στην θεολογούσα Ορθόδοξη λατρεία». Στην σελίδα η΄ ο επιμελητής επέλεξε να παραθέσει φωτογραφία του χειρογράφου τού Α΄ Εωθινού ως παράδειγμα του προσωπικού τρόπου γραφής του μεγάλου διδασκάλου της καθ’ ημάς Εκκλησιαστικής Μουσικής Γεωργίου Ραιδεστηνού. Στις σελίδες θ΄ – ιβ΄ παρατίθεται το Εισαγωγικό Σημείωμα του λόγιου επιμελητή, ο οποίος με βιβλιογραφικές αναφορές τεκμηριώνει τα γραφόμενά του και επιπλέον αποκαλύπτει χρήσιμες και εν πολλοίς άγνωστες πληροφορίες σχετικά με τον βίο και το έργο του Γεωργίου Ραιδεστηνού.
Η Συλλογή του Όρθρου περιλαμβάνει επτά Πολυελέους, με ή χωρίς κρατήματα: Λόγον αγαθόν (ήχος α΄) [σ. 1-17], Δούλοι Κύριον (ήχος δ΄ λέγετος [σ. 18-30] και βαρύς διατονικός) [σ. 31-63], ένας ακόμη για την εορτή των Φώτων ή των Θεοφανείων (ήχος γ΄) [σ. 64-71], άλλοι δύο για την Ύψωση του Τιμίου και ζωοποιού Σταυρού (ήχος δ΄ λέγετος) [σ. 72-97] και ένας τελευταίος για την εορτή των Φώτων ή των Θεοφανείων, ευρεθείς σε αρχαίο χειρόγραφο εκκλησιαστικής μουσικής (ήχος δ΄ άγια) [σ. 97-121]. Ακολουθούν το ψαλλόμενο σε εορτές Αντίφωνο του δ΄ ήχου [σ. 122-124], ο Ν΄ ψαλμός και τα Μετά τον Ν΄ ψαλμόν σε ήχο β΄ [σ.124-132], έργα του Νικολάου Ραιδεστηνού, αλλά και σε βαρύ διατονικό [σ. 133-140] του Γεωργίου Πρωτοψάλτου του Ραιδεστηνού. Εν συνεχεία, τα ψαλλόμενα μετά τον Ν΄ ψαλμό Ιδιόμελα της Μεγ. Τεσσαρακοστής σε ήχο β΄ [σ. 140-142] του Γεωργίου και σε πλ. δ΄ [σ. 142-143] του υιού του Νικολάου.
Έπονται οι Καταβασίες και οι αναστάσιμοι ειρμοί των Κυριακών της Παρακλητικής, σε αργό ειρμολογικό μέλος, ανά ήχο και κατά την σειρά, κατά την οποία απαντούν στις εορτές του εκκλησιαστικού ενιαυτού. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο αοίδιμος διδάσκαλος, αρχικά μετεγράφηκαν από τον Βαλάσιο Ιερέα βάσει της μεθόδου του Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου και του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου του Λευίτου, εν συνεχεία διορθώθηκαν από τους Πρωτοψάλτες Κωνσταντίνο και Ιωάννη και εν τέλει επιθεωρήθηκαν ως τον παραλληλισμό της αρχαίας προς την νέα σημειογραφία και γράφηκαν πιο εύληπτα από τον ίδιο τον Γεώργιο Πρωτοψάλτη Ραιδεστηνό. Επιπλέον, παρεμβάλλονται και κάποιες Καταβασίες, οι οποίες μελοποιήθηκαν από τον υιό του Νικόλαο Ραιδεστηνό. Πιο συγκεκριμένα, στην Συλλογή παρατίθενται οι Καταβασίες της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (ήχος α΄) [σ. 144-151], των Χριστουγέννων (ήχος α΄) [σ. 152-169], της Σταυροπροσκυνήσεως (ήχος α΄) [σ. 169-174], της Αναστάσεως (ήχος α΄) [σ. 175-181], της Κυριακής του Θωμά (ήχος α΄) [σ. 181-186], των αναστάσιμων ειρμών της Κυριακής του α΄ ήχου [σ. 187-192], της Κυριακής του Ασώτου (ήχος β΄) [σ. 193-198], των αναστάσιμων ειρμών της Κυριακής του β΄ ήχου [σ. 198-202], των αναστάσιμων ειρμών του γ΄ ήχου [σ. 203-207], της Θεοτόκου «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου» (ήχος δ΄) [σ. 208-211], της Κυριακής των Α΄ Νηστειών (ήχος δ΄) [σ. 211-213], της Αναλήψεως (ήχος πλ. α΄) [σ. 213-217], των αναστάσιμων ειρμών της Κυριακής του πλ. α΄ ήχου [σ. 217-221] και της Κυριακής του Τελώνου και του Φαρισαίου (ήχος πλ. β΄) [σ. 222-227].
Ακολουθούν οι Τιμιωτέρες «ὡς ψάλλονται εἰς τὰ Πατριαρχεῖα», σε σύντομο ειρμολογικό μέλος και σε όλους τους ήχους [σ. 228-233], οι ψαλλόμενες αντί Τιμιωτέρας θ΄ ωδές των εορτών, καθώς και οι θ΄ ωδές των αντίστοιχων Καταβασιών, σε σύντομο ή αργό ειρμολογικό μέλος: οι δύο του Γενεσίου της Θεοτόκου σε ήχο β΄ και πλ. δ΄ [σ. 233-237], οι δύο της Υψώσεως του Τιμίου και ζωοποιού Σταυρού σε ήχο πλ. δ΄ [σ. 237-243], οι δύο των Εισοδίων σε ήχο δ΄ (λέγετος) και α΄ [σ. 243-248], οι δύο των Χριστουγέννων σε ήχο α΄ [σ. 249-255], της Περιτομής μετά του Αγίου Βασιλείου σε ήχο β΄ [σ. 256-261], οι δύο των Θεοφανείων σε ήχο β΄ και πλ. β΄ [σ. 261-269], της Υπαπαντής σε γ΄ ήχο [σ. 269-278], του Ευαγγελισμού σε ήχο δ΄ (λέγετος) [σ. 278-283], του Λαζάρου σε ήχο πλ. δ΄ [σ. 283-286], των Βαΐων σε ήχο δ΄ (λέγετος) [σ. 287-290], οι θ΄ ωδές του Πάσχα, του Θωμά, των Μυροφόρων, του Παραλύτου, της Σαμαρείτιδος και του Τυφλού σε ήχο α΄ [σ. 291-299], οι δύο της Μεσοπεντηκοστής σε ήχο δ΄ (λέγετος) και πλ. δ΄ [σ. 299-305], οι δύο της Αναλήψεως σε ήχο πλ. α΄ και δ΄ (λέγετος) [σ. 305-312], οι δύο της Πεντηκοστής σε ήχο βαρύ εναρμόνιο και δ΄ (λέγετος) [σ. 313-317], οι δύο της Μεταμορφώσεως σε ήχο δ΄ (λέγετος) και πλ. δ΄ [σ. 318-323], οι δύο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σε ήχο α΄ και δ΄ (λέγετος) [σ. 324-330] και οι ειρμοί της θ΄ ωδής για τις κατ’ ήχον Τιμιωτέρας όλου του ενιαυτού [σ. 331-340].
Εν συνεχεία, παρατίθενται μελοποιημένα τα Εξαποστειλάρια των καθημερινών και των εορτών του ενιαυτού, καθώς και τα ΙΑ΄ Εωθινά Εξαποστειλάρια με τα θεοτοκία τους και τα αντίστοιχα ΙΑ΄ Εωθινά Δοξαστικά, μελοποιημένα σύντομα κατ’ ήχον [σ. 341-386]. Έπειτα, τα ΙΑ΄ Εωθινά σε αργό στιχηραρικό μέλος, τονισμένα με πρωτότυπες αναλύσεις τόσο από τον Γεώργιο Ραιδεστηνό, όσο και άλλους διδασκάλους και μελουργούς (Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ, Αντώνιος Λαμπαδάριος, Γεώργιος Πήλελης), μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται το πλούσιο και σπάνιο μουσικοσυνθετικό και εκφραστικό ταλέντο τους [σ. 387-422]. Ακολουθούν η Υπερευλογημένη σε ήχο β΄ και βαρύ διατονικό [σ. 423-425] και εννέα Αργές Δοξολογίες, μελουργήματα του Ραιδεστηνού, αλλά και ετέρων διδασκάλων και μουσουργών (Αρχιδιακόνου Καλλινίκου, Μελχισεδέκ, Πέτρου Βυζαντίου, Γεωργίου Βιολάκη), σε ήχο α΄ επτάφωνο εκ του κάτω Κε [σ. 426-433], σε β΄ [σ. 433-439], σε δ΄ (άγια) [σ. 440-451], σε πλ. α΄ [σ. 451-465], σε πλ. β΄ [466-481], σε βαρύ εναρμόνιο εκ του Γα [σ. 482-489] και σε πλ. δ΄ χρωματικό. Η τελευταία δοξολογία σημειώνεται και ως Σουζινάκι ή Ποταμίς [σ. 489-496]. Στο τέλος της Συλλογής του Όρθρου παρατίθενται ένας Κατάλογος των Φιλομούσων Συνδρομητών από την Ελλάδα και το εξωτερικό [σ. 497-503], οι οποίοι στήριξαν ποικιλοτρόπως την παρούσα έκδοση, και τέλος τα Περιεχόμενα [σ. 505-506].
Στην Συλλογή του Όρθρου σταχυολογήθηκαν πρωτότυπα και ιδιαιτέρως εντυπωσιακά μελουργήματα σε αργό ειρμολογικό, στιχηραρικό και παπαδικό μέλος, τα οποία είναι είτε επεξεργασμένες από τον Γεώργιο Ραιδεστηνό συνθέσεις παλαιότερων διδασκάλων και μελουργών, είτε πρωτότυπες συνθέσεις του ίδιου, αλλά του υιού του Νικολάου. Από το πλήθος των έργων αυτών αναφέρω ενδεικτικά τις παρακάτω:
α. Ο Πολυέλεος στον Άγιο Δημήτριο «Ὁ Θεὸς ἡμῶν καταφυγὴ καὶ δύναμις» σε ήχο δ΄ (λέγετος) με κράτημα [σ. 82-97], ο οποίος αποδίδεται στον Ονούφριο Βυζάντιο. Στο πρώτο ημιστίχιο δεν υπάρχουν διαφορές ως προς την μελοποίηση, αλλά μόνον στο ποιητικό και μουσικό κείμενο του δευτέρου ημιστιχίου, τα οποία είναι πρωτότυπες συνθέσεις του Γεωργίου Ραιδεστηνού.
β. Οι αργοσύντομες Καταβασίες των εορτών του ενιαυτού, τις οποίες εξήγησε «κατὰ τὸ εὔληπτον» από την αρχαία στην νέα μέθοδο ο Γεώργιος Ραιδεστηνός (Εικ. 3).
γ. Ενδιαφέροντα είναι τέσσερα Εξαποστειλάρια [σ. 341-343], τα οποία, όπως πληροφορεί σε προλογικό σημείωμά του ο Ραιδεστηνός, ευρέθησαν μελοποιημένα σύμφωνα με την παλαιά μέθοδο και μεταφέρθηκαν από τον ίδιο στην νέα (Εικ. 5): «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων…» και «Ὁ Οὐρανὸν τοῖς ἄστροις…», σε ήχο β΄, αντί γ΄, της Αναλήψεως «Τῶν μαθητῶν ὁρώντων σὲ ἀνελήφθης…» σε ήχο γ΄, αντί β΄, καθώς και το Αναστάσιμο «Σαρκὶ ὑπνώσας ὡς θνητός…» σε ήχο πλ. α΄, αντί β΄.
δ. Τα ΙΑ΄ αργά Εωθινά Δοξαστικά, στα οποία πραγματικά εντυπωσιάζει το πλήθος των πρωτότυπων μελωδικών θέσεων, των ευφάνταστων αναλύσεων και ιδιαιτέρως η έκταση της φωνής, η οποία κινείται κάποτε σε ολόκληρη σχεδόν την δις διαπασών κλίμακα (Εικ. 7). Μάλιστα, είναι εμφανής η προσπάθεια του Γεωργίου Ραιδεστηνού να συμβαδίζει η μελοποίησή του με το ακριβές νόημα του κειμένου: άλλοτε κρατεί τις κλασικές τονικές θέσεις του Αναστασιματαρίου και άλλοτε διαφοροποιείται από αυτές, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην μελοποίηση συγκεκριμένων λέξεων ή ακόμη και ολόκληρων φράσεων, τις οποίες αποπειράται να αποδώσει σε υψηλό τονικό ύψος (πβ. «Εἰς τὸ ὅρος» [σ. 387], «Ἀνάστασιν καὶ τὴν εἰς οὐρανούς» [σ. 388], «ἀνελήφθης Πατέρα» [σ. 393], «ἐκήρυττόν σου τὴν Ἀνάστασιν» [σ. 400], «χαρᾶς τοὺς μαθητάς» [σ. 415-416], «Ἀνάστασιν» [σ. 417-418] κ.ά.), ή σε χαμηλό (πβ. «καὶ προσκυνήσαντες αὐτόν» [σ. 387], «ἐκ νεκρῶν» [σ. 391], «τὸ τῆς καρδίας σκληρόν» [σ. 392], «Ὄρθρος ἥν βαθύς» [σ. 394], «προσκυνοῦμεν σέ» [σ. 402-403], «γυνὴ ἀσθενής» [σ. 413], «κάθοδον» [σ. 417] κ.λπ.), ανάλογα με την σημασία τους. Επιπλέον, τις διανθίζει με γνωστές ή πρωτότυπες μελωδικές θέσεις του ίδιου ή άλλων ήχων και γενών, έτσι ώστε όμως η μουσική να αναδεικνύει στο μέγιστο τα νοήματα των γραπτών κειμένων. Νομίζω ότι οι δυναμικές συνθέσεις των ΙΑ΄ Εωθινών Δοξαστικών από μόνες τους είναι ικανές να αποδείξουν περίτρανα όχι μόνο την μουσική ευφυία και το μουσουργικό τάλαντο του προικισμένου Πρωτοψάλτου, αλλά και τις ευρείες φωνητικές δυνατότητες και την εκτελεστική του δεινότητα.
ε. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει αναφορά και στις προσπάθειες μελοποίησης του Ζ΄ Εωθινού από τον ίδιο τον Ραιδεστηνό, καθώς και από άλλους διδασκάλους και μελοποιούς. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο επιμελητής στο Εισαγωγικό Σημείωμα, στα χειρόγραφα του Γεωργίου Ραιδεστηνού βρέθηκαν περισσότερες από δέκα μελοποιημένες παραλλαγές του εωθινού, σε ήχο βαρύ εναρμόνιο και διατονικό, από τις οποίες επέλεξε να παραθέσει μόνο τις πέντε, όλες σε ήχο βαρύ διατονικό: δύο του Ραιδεστηνού, με παράθεση εναλλακτικών θέσεων στο υποσέλιδο, και από μία του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, του Αντωνίου Λαμπαδαρίου και την ιδιόγραφη του Πρωτοψάλτου Ιωαννίνων Γεωργίου Πήλελη (Εικ. 8).
στ. Οι Δοξολογίες του επτάφωνου α΄ ήχου εκ του κάτω Κε, του βαρέως εναρμονίου εκ του Γα και του πλ. δ΄ χρωματικού, η λεγόμενη και Σουζινάκι ή Ποταμίς. Επιπλέον, όπως επισημαίνει ο επιμελητής της έκδοσης, επειδή η Δοξολογία του β΄ ήχου δεν υπήρχε σε κανένα μουσικό βιβλίο, το 2017 εξηγήθηκε από τον Καθηγητή του Τμήματος Μουσικών Σπουδών Α.Π.Θ. κ. Εμμανουήλ Γιαννόπουλο και παρουσιάστηκε από χορό ιεροψαλτών υπό την διεύθυνση του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μ.τ.Χ.Ε. κ. Παναγιώτου Νεοχωρίτη. Ωστόσο, η εν λόγω Δοξολογία βρέθηκε ήδη εξηγημένη στο αρχείο του Ραιδεστηνού. Αξιοσημείωτα είναι και τρία ασματικά του Γεωργίου Ραιδεστηνού, δύο σε ήχο δ΄ και ένα σε ήχο πλ. α΄, τα οποία τίθενται συμπληρωματικά στις Δοξολογίες του Αρχιδιακόνου Καλλινίκου (ήχος δ΄ άγια και λέγετος) και του Πέτρου Βυζαντίου (ήχος πλ. α΄).
Εκτός από τις μουσικές συνθέσεις, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν από φιλολογικής, ιστορικής, μουσικής θεωρίας και παλαιογραφικής άποψης τα σύντομα, πληροφοριακού χαρακτήρα, ιδιόχειρα σημειώματα του Γεωργίου Ραιδεστηνού, τα οποία συνηθίζει να θέτει προλογικά ή επιλογικά στα έργα του. Θεωρώ ότι αξίζει η μελέτη αυτών των πραγματικά ενδιαφερόντων σημειωμάτων, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιαίτερης εργασίας από τους ενασχολούμενους με τον βίο και το έργο του. Τα σημειώματά του είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα της εποχής, συνήθως χωρίς ορθογραφικά ή συντακτικά λάθη, σε ύφος επίσημο, φανερά αρχαιοπρεπές και εκκλησιαστικό, όπου κυριαρχεί ο μακροπερίοδος λόγος, οι μετοχές, οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί και το υπερβατό σχήμα λόγου. Από τις περιπτώσεις που επέλεξε να συμπεριλάβει στην Συλλογή του Όρθρου ο επιμελητής της έκδοσης αναφέρω ενδεικτικά τις εξής:
- «Πολυέλεος διὰ τὴν τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου καὶ Ζωοποιοῦ Σταυροῦ ἑορτήν, μελοποιηθεὶς παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄» [σ. 72].
- «Πολυέλεος διὰ τὴν τῶν Φώτων ἑορτὴν ἢ τῶν Θεοφανείων (εὑρέθη ἔν τινι χειρογράφῳ βιβλίῳ μουσικῷ τῆς ἀρχαίας ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν Μουσικῆς) 17/12/1888» [σ. 97].
- «Καταβασίαι παρὰ Βαλασίου Ἱερέως μετενεχθεῖσαι εἰς τὴν τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου μέθοδον αὐτοῦ, ἐξ αὐτοῦ δὲ εἰς τὴν νῦν μέθοδον ἐξηγηθεῖσαι παρὰ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τοῦ Λευίτου καὶ ἐπιδιορθωθεῖσαι παρὰ τῶν Κωνσταντίνου καὶ Ἰωάννου τῶν Πρωτοψαλτῶν, ἤδη δὲ ἐπιθεωρηθεῖσαι κατὰ παραλληλισμὸν τῆς ἀρχαίας πρὸς τὴν Νέαν καὶ εἰς τὴν κατ’ ἔννοιαν καὶ κοινὴν ἀπαγγελίαν γραφεῖσαι κατὰ τὸ εὔληπτον παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄» [σ. 144] (Εικ. 3).
- «Τιμιωτέραι σύντομοι κατ’ ἦχον καὶ μετὰ τῶν συμπιπτόντων μεθεόρτων τῶν Κυριακῶν τῶν Καταβασιῶν αὐτῶν τῆς θ΄ ὠδῆς τῶν εἱρμῶν ὡς ψάλλονται εἰς τὰ Πατριαρχεῖα παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου» [σ. 228] (Εικ. 4).
- «Ἐξαποστειλάρια εὑρεθέντα μελοποιημένα παρὰ τῶν τῆς παλαιᾶς Μεθόδου καὶ μεταφερθέντα εἰς τὴν τῆς Νέας παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου (ἐκτὸς τῶν ἐγνωσμένων)» [σ. 341] (Εικ. 5).
- «Τὰ ἕνδεκα Ἀναστάσιμα Ἐξαποστειλάρια καὶ Ἑωθινὰ ἐπιθεωρηθέντα καὶ διορθωθέντα κατὰ τε τὴν γραφὴν καὶ τὸ μέλος παρὰ Γεωργίου Ῥαιδεστηνοῦ Πρωτοψάλτου» [σ. 352].
- «Ἔγγραφον ἐν Νεοχωρίῳ 1873 Ἰουλίου 14 καὶ ἐδόθη εἰς τοὺς ὅσοι τὸ ἐζήτησαν παρ’ ἐμοῦ» [σ. 405].
- «Ἑωθινὸν Η΄ καλλωπισθέν κατὰ τὴν γραφὴν καὶ τὸ μέλος παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄» [σ. 412].
- «Ἐμελοποιήθη ἡ παροῦσα [Δοξολογία]2 Δεκεμβρίου 1858 ἐν τῇ Ἀγχιάλῳ παρ’ Ἀρχιδιακόνου Καλλινίκου» [σ. 440].
- «Ἡ παροῦσα Δοξολογία ἐμελοποιήθη παρὰ Γ. Βιολάκη, ἐπεξεργασθεῖσα δὲ καὶ διορθωθεῖσα παρὰ Γ. Ῥαιδεστηνοῦ κατὰ τὴν γραφὴν καὶ τὸ μέλος, παρακληθεὶς εἰς τοῦτο παρὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ὡς ἔδει ψάλλεσθαι» [σ. 466] (Εικ. 9).
- «Δοξολογία κατ’ αἴτησιν τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἁγίου Κυζίκου κὺρ Νικοδήμου παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄» [σ. 473].
- «ἡ παρ’ ἐμοῦ μελοποιηθεῖσα αὕτη Δοξολογία ψάλλεται οὕτως ὥστε ὁ μὲν Βου φθόγγος νὰ ᾖ πλησίον του Γα κατὰ δίεσιν τεταρτημορίω, ὁ δὲ Ζω πλησίον τοῦ Κε κατ’ ὕφεσιν τεταρτημορίω, ἵνα ἀποτελεῖται τὸ ἐναρμόνιον τετράχορδον ἐκ τῆς βάσεως τῆς πρὸς τὸ ὀξὺ καταμετρουμένη, ἢ καὶ ἐξ αὐτῆς πρὸς τὸ βαρύ» [σ. 482] (Εικ. 10).
Επισημαίνω ότι ανάλογα πληροφοριακά σημειώματα σε μελουργήματα του Γεωργίου Ραιδεστηνού παρέθεσε ο επιμελητής και στις προηγούμενες εκδόσεις του (πβ. ενδεικτικά Τριώδιον, 2018 [σ. 62, 84]· Θεία Λειτουργία, 2019 [σ. 11, 22, 38, 110, 116, 129, 132, 225, 226, 237, 248, 262, 277, 281, 340, 343]). Την ίδια πρακτική ακολούθησε στα γραφόμενά του και ο υιός του Νικόλαος (π.χ. 15 Φεβρουαρίου 1891. Τατάουλα. Νικόλαος Γ. Ῥαιδεστηνός [σ. 198]).
Φρονώ ότι χάρη στην εμπνευσμένη μουσική ευφυία και στην συνθετική ικανότητά του ο Γεώργιος Ραιδεστηνός επέτυχε να συναρμόσει γόνιμα και δημιουργικά τις ποικίλες μουσικές θέσεις και τα ακούσματα των προ αυτού διδασκάλων με τέτοιον τρόπο, ούτως ώστε σχεδόν στο σύνολό τους να διασωθούν στο ακέραιο ως προς το μέλος και το ύφος τους μέχρι τις μέρες μας. Στα έργα του είναι εμφανής η προσπάθεια και η αγωνία του να μεταδοθεί ανόθευτη αυτή η εμπειρία και το πατριαρχικό ύφος στις επερχόμενες γενιές. Ωστόσο, η ενδελεχής μελέτη των συνθέσεών του μας αποκαλύπτει και ένα ακόμη αξιομνημόνευτο στοιχείο: αφού αφομοίωσε προϊόντος του χρόνου όλες αυτές τις θέσεις και τα ποικίλα ακούσματα, εν συνεχεία επιχείρησε κατά πρώτον να επεξεργαστεί και να τελειοποιήσει όσα από αυτά είχαν εκδοθεί και κατά δεύτερον να καταγράψει από μνήμης σε μορφή χειρόγραφων σημειώσεων όσα παρέμεναν ανέκδοτα, συγκιρνώντας τα όμως και με τις δικές του μελωδικές θέσεις και αναλύσεις. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε πληροφοριακά σημειώματά του, συνέτεμε τα ΙΑ΄ Εωθινά του Ιακώβου Πρωτοψάλτου («Τὰ Ια΄ ἑωθινὰ Ἰακώβου τοῦ Πρωτοψάλτου συντμηθέντα παρὰ Γεωργίου Πρωτοψάλτου Ῥαιδεστηνοῦ τοῦ Β΄» (Εικ. 6), ενώ οι Καταβασίες, αφού μεταφέρθηκαν από την αρχαία μέθοδο στην νέα και επιδιορθώθηκαν από τους παλαιότερους διδασκάλους, ο ίδιος ο Γεώργιος Ραιδεστηνός επιθεώρησε τον παραλληλισμό της αρχαίας με την νέα μέθοδο και τις μετέγραψε «… εἰς τὴν κατ’ ἔννοιαν καὶ κοινὴν ἀπαγγελίαν …. κατὰ τὸ εὔληπτον […]» [σ. 144] (Εικ. 3). Αυτό σημαίνει ότι μετέγραψε τα μαθήματα με τρόπο πιο κατανοητό και προσιτό, αίροντας τις δυσκολίες της γραφής της παλαιότερης μεθόδου και εξομαλύνοντας τυχούσες ασάφειες της νέας, ώστε οι διδασκόμενοι να δύνανται να τα αφομοιώνουν ευκολότερα. Συν τοις άλλοις, διασώζει ενδιαφέρουσες ιστορικές πληροφορίες για την προέλευση των παλαιότερων χειρογράφων που έλαβε υπόψη του (πβ. «εὑρέθη ἔν τινι χειρογράφῳ βιβλίῳ μουσικῷ τῆς ἀρχαίας ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν Μουσικῆς») [σ. 97]· «Ἐξαποστειλάρια εὑρεθέντα μελοποιημένα παρὰ τῶν τῆς παλαιᾶς Μεθόδου…» [σ. 341] (Εικ. 5)· «Ἐμελοποιήθη ἡ παροῦσα [Δοξολογία] 2 Δεκεμβρίου 1858 ἐν τῇ Ἀγχιάλῳ παρ’ Ἀρχιδιακόνου Καλλινίκου» [σ. 440] κ.λπ. Επομένως, η συμβολή του Γεωργίου Ραιδεστηνού στην μεταφορά και ανάλυση των παλαιότερων συνθέσεων από την αρχαία στην νέα μέθοδο υπήρξε σπουδαία και αδιαμφισβήτητη, αφού κατ’ αυτόν τον τρόπο επιθεώρησε, διόρθωσε, καλλώπισε και διέσωσε «… κατὰ τὴν γραφὴν καὶ τὸ μέλος […]» [σ. 352, 412, 466] (Εικ. 9) μεγάλο αριθμό αρχαίων μαθημάτων από τον ανεξάντλητο πλούτο της εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης «ὡς ψάλλονται εἰς τὰ Πατριαρχεῖα» [σ. 228] (Εικ. 4), τα οποία συμπλήρωσε επιμελώς και με άλλες άγνωστες ανέκδοτες ή νέες συνθέσεις, είτε δικές του (πβ. «ἡ παρ’ ἐμοῦ μελοποιηθεῖσα αὕτη Δοξολογία…») [σ. 482], είτε διασκευασμένες από τον ίδιο ετέρων διδασκάλων και μελουργών (πβ. «Ἡ παροῦσα Δοξολογία ἐμελοποιήθη παρὰ Γ. Βιολάκη, ἐπεξεργασθεῖσα δὲ καὶ διορθωθεῖσα παρὰ Γ. Ῥαιδεστηνοῦ κατὰ τὴν γραφὴν καὶ τὸ μέλος…») [σ. 466] (Εικ. 9). Μάλιστα, μετά από παράκληση των μαθητών του (π.χ. «… παρακληθεὶς εἰς τοῦτο παρὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ» [σ. 466]) ή κατά απαίτηση (πβ. «κατ’ αἴτησιν…» [σ. 473]) των ενδιαφερομένων μουσοτραφών μελοποιούσε και έψαλλε τα έργα του, δεικνύοντας στην πράξη «… ὡς ἔδει ψάλλεσθαι» [σ. 466] τα εν λόγω μέλη (Εικ. 9). Ταυτόχρονα, με καίριες και ουσιώδεις οδηγίες αποσαφήνιζε πιθανές δυσκολίες ή παρανοήσεις, υποδεικνύοντας τον ορθό τρόπο εκτέλεσης των μουσικών διαστημάτων των μελών (π.χ. «… ψάλλεται οὕτως ὥστε ὁ μὲν Βου φθόγγος νὰ ᾖ πλησίον του Γα κατὰ δίεσιν τεταρτημορίω, ὁ δὲ Ζω πλησίον τοῦ Κε κατ’ ὕφεσιν τεταρτημορίω, […]») [σ. 482] (Εικ. 10).
Η Συλλογή του Όρθρου, αλλά και ολόκληρο το μέχρι στιγμής γνωστό και σε μεγάλο βαθμό αδημοσίευτο ακόμη έργο του Γεωργίου Ραιδεστηνού, είναι βέβαιο ότι συμπυκνώνει ως εναρμόνιος «ἄρτος καὶ οἶνος» όλη την γνώση, την μακραίωνη εμπειρία της Πατριαρχικής Παράδοσης και το Πατριαρχικό ύφος, όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί στο δεύτερο μισό του 19ου αι. Αυτόν τον άρτο και τον οίνο της Πατριαρχικής Παράδοσης μάς κερνά γενναιόδωρα ο σοφός διδάσκαλος και ως άλλος Σολομών μάς προτρέπει: «Ἔλθετε, φάγετε τῶν ἐμῶν ἄρτων καὶ πίετε οἶνον, ὃν ἐκέρασα ὑμῖν». Χάρη στις εκδοτικές προσπάθειες του δραστήριου Συλλόγου Ιεροψαλτών της Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως αυτό το πολύτιμο και μέχρι πρότινος κεκρυμμένο έργο του Γεωργίου Ραιδεστηνού επιχειρείται να αναδειχτεί και να προσφερθεί απλόχερα στους απανταχού ιεροψάλτες και μύστες της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ώστε, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει στην κατακλείδα του Εισαγωγικού Σημειώματός του ο επιμελητής της έκδοσης, να καταστεί το έργο του αοίδιμου διδασκάλου «… κτῆμα ὅλων καὶ νὰ ψάλλεται στὶς ἐκκλησίες «εἰς μνημόσυνον αἰώνιον» αὐτοῦ».
