Το άδηλο και σοφό πρόγραμμα της τροφού Ιεράς Θεολογικής Σχολής Χάλκης

Ευχαριστώ θερμά την Εφορία της ΙΘΣΧ για την ευκαιρία που μου έδωσε να απευθυνθώ στην εκλεκτή ομήγυρη, σήμερα εδώ στην ιστορική μας Πόλη, στη Χάλκη μας και να προσπαθήσω να μοιραστώ μαζί σας κάποιες αναμνήσεις και σκέψεις. Καίτοι παρήλθαν 52 χρόνια από την απαγόρευση της λειτουργίας της Σχολής μας, το πνεύμα της Χάλκης παραμένει ζωντανό και μας διδάσκει εισέτι. Τα 130 σχεδόν χρόνια λειτουργίας της Ιεράς Θεολογικής Σχολής Χάλκης, από το 1844 μέχρι το 1971 δημιούργησαν την σχολική και την ακαδημαϊκή παράδοση της Χάλκης, την ιδιότυπη «σχολή/école», του σκέπτεσθαι και λειτουργείν, η οποία πιστεύω ότι είναι και μοναδική.

Ο ΚΠολίτης Άγιος Πατριάρχης Γερμανὀς, κοιμήθηκε σε ηλικία 100 ετών το 740. Ο επίσης ΚΠολίτης φερώνυμος και πεφωτισμένος διάδοχός του Πατριάρχης Γερμανός Δ’, ακριβώς 1102 χρόνια μετά, το 1842, ξεκίνησε αυτό που από ετών είχε κατά νουν: «Εθέμεθα κατά νουν να ανοικοδομήσωμεν το ιερὀν τούτο καταγώγιον της Παναγίας Τριάδος και να αναδείξωμεν το μοναστήριον τούτο Σχολήν», [Απομνημονεύματα Γερμανού Δ’, Τα κατά την ανακαίνισιν της ι. μονής της αγίας Τριάδος και την ίδρυσιν Θεολογικής Σχολής, σελ. 89, στο Μητρ. Σάρδεων και Πισιδίας Γερμανού (1931), Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γερμανός Δ’ (ο από Δέρκων), Τύποις «Φαζιλέτ]. Ήθελε να μετατρέψει δηλ. την ιστορική Μονή Αγίας Τριάδος Χάλκης σε Θεολογική Σχολή. Ο ίδιος όπως αναφέρει είχε αγανακτήσει από την γύμνωση της Εκκλησίας από πεπαιδευμένους και ενάρετους κληρικούς και αρκετοί εκ των συγχρόνων του κληρικών είχαν γίνει αιτία ψυχρότητας και ανευλαβείας του λαού. Ο Πατριάρχης Γερμανός Δ΄ εν πρώτοις, με χίλιες μύριες βέβαια δυσκολίες, ανακαίνισε τον Ναό της Αγίας Τριάδος, που είχε καεί λίγα χρόνια πριν, κρατώντας όμως μυστική την σκέψη του για ίδρυση Θεολογικής Σχολής, φοβούμενος προφανώς αντιδράσεις. Ο στόχος του ήταν ένας: «Θέλομεν συστήσει Θεολογικήν Σχολήν εν τη ιερά μονή»και όπως ο ίδιος λέγει η Σχολή ήταν«Το της ζωής μου προσφιλέστατον καύχημα» [Απομνημονέυματα σ.92].

«Προνομιακοί κολλεγιόπαιδες» ήσασταν ἰσως σκεφτούν κάποιοι βλέποντας την ΙΘΣΧ, το μεγαλοπρεπές κτήριό της και τους χώρους του! Όχι θα έλεγα! Στο φυτώριο τούτο του Οικουμενικού μας Πατριαρχείου οι σπουδαστές, τόσο του Ακαδημαϊκού όσο και του Λυκειακού τμήματος προερχόμενοι από μικρομεσαίες και πτωχές οικογένειες της Πόλης και παλαιότερα του εξωτερικού, είχαν σχετικά βαρύ σχολικό πρόγραμμα, αλλά ουδείς μαθητής έπληττε, παρόλο που επί 15 και πλέον ώρες την ημέρα οι μαθητές ήταν εν δράσει (με σκούρο μπλε κουστούμι και γραβάτα), με την παρουσία στα μαθήματα πρωί-απόγευμα, 8.10 με 16.00, και τα Σάββατα, με ανελλιπή εκκλησιασμό και υπηρεσία στο Ναϊδριο της Σχολής, στην Αγία Τριάδα, στον Όρθρο και στον Εσπερινό.

Προσπάθησα να ανακαλέσω στη μνήμη μου τα ἀδηλα μεν καινοτόμα δε στοιχεία του σχολικού προγράμματος που είχαμε στη Θεολογική Σχολή στης οποίας στο Λυκειακό τμήμα φοίτησα από το σχ. Έτος 1970-1971, το οποίο ήταν και το τελευταίο Λειτουργίας του ακαδημαϊκού Τμήματος. Σκέφτηκα εκείνα τα άδηλα προγράμματα και τώρα διαπιστώνω ότι ήταν και σοφά, αλλά επί ένα και πλέον αιώνα δοκιμασμένα από δεκαετίας προγράμματα, τα οποία μας παρείχε η Σχολή, έχοντας σαφώς ως απόθεμα την βιωμένη εμπειρία.

Τα Μαθήματα γίνονται σε δύο γλώσσες που φυσικά αντιστοιχούν σε δύο κουλτούρες, κάτι που αφ’ εαυτού παραπέμπει σε πλούτο. Καθηγητές με ευρεία αντίληψη και με αξίες, όντως προσωπικότητες. Εκκλησιασμός κατά τις εργάσιμες μέρες, πρωί έγερση 6.45, Όρθρος, 7.15, Πρωινό 7. 45, μετά τα μαθήματα, γέυμα, βράδυ 16.15 Εσπερινός, επιπλέον οι μεγάλες εορτές, τα Χριστούγεννα, Μ. Εβδομάδα, Πάσχα. Ἐπνεε μεν αέρας εκκλησιαστικός αλλά και ο άνεμος της Οικουμ. θεολογίας, ήταν μεμορφωμένοι οι καθηγητές μας, κληρικοί και λαϊκοί και η παρουσία της Μ. Εκκλησίας ήταν παντού. Εάν δεν υπήρχε η Μεγάλη Εκκλησία, πιστεύω δεν θα είχαν διασωθεί πολλά πράγματα από την παράδοση του Γένους. Αυτὀ το πνεύμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου μας ενέπνεε τότε ο χαρισματικός Αρχιμ. Βαρθολομαίος Αρχοντώνης, νυν ο κοσμών ευκλαιώς τον Οικουμενικό Θρόνο Οικουμενικός μας Πατριάρχης Βαρθολομαίος, τότε ως βοηθός Σχολάρχου, αλλά κατ’ ουσίαν αρωγός, σύμβουλος και κυρίως φίλος ευχάριστος όλων των μαθητών, ανεξαρτήτως αν αυτοί θα συνέχιζαν την ζωή τους με ένταξη στον κλήρο, ή όχι. Τον ευγνωμονώ διαπαντός μας, καθότι με τον τρόπο του μας δίδαξε την ομαδικότητα, την φιλία και την Χριστιανική αγάπη. Μας αγαπούσε πραγματικά.

Συνεχίζω: μετά τον Εσπερινό και τον περίπατο στη φύση μετά τα ανωτἐρω, ακολουθούσε το σπουδαστήριο, δηλ. η μελέτη από ώρα 18.00 έως 20.00. Η Επιμελής τήρηση των Νηστειών στην κοινή τράπεζα, το ανάγνωσμα στην τράπεζα κατά το γεύμα, το όμοιο φαγητό για όλους από τον Σχολάρχη/ Πατριάρχη μέχρι και τον τελευταίο μαθητή, η κατανομή των διακονημάτων, των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των διδασκομένων, οι ώρες εξόδου και μελέτης, όλα ήταν αυστηρώς προκαθορισμένα. Η άρτια οργανωμένη σχολική πραγματικότητα της Χάλκης δεν άφηνε περιθώρια για πλήξη: Η καθαριότητα του Ναϊδρίου και η υπηρεσία όλων σε αυτό ήταν εκ περιτροπής, υπήρχε αυτοδιαχείριση και ανάληψη ευθύνης. Αυτοδιαχειριζόμενος και ο μουσικός χορός. Αυτοδιαχειριζόμενη η μαθητική βιβλιοθήκη, με κατάλογο δανειστών μαθητών και με απολογία πεπραγμένων της σχολικής χρονιάς. Αυτοδιαχειριζόμενο σχολικό κυλικείο, χώρος αναψυχής με επιτραπέζια, μαθήματα βυζ. Μουσικής από τον τότε Πρωτοψάλτη και δάσκαλό μου Βασίλειο Νικολαΐδη, μαθήματα υπό τύπον κατηχητικού θεολογίας, προβολές κινηματογραφικών ντοκουμαντέρ, τα οποία μας μετέφεραν σε άλλους χώρους, σε ευρωπαϊκούς και παγκόσμιους. Διοργάνωση από εμάς τουρνουά Πινγκ πόγκ, διοργάνωση σχολικών εορτών, ημετέρων και τουρκικών, ὀλα τα ανωτέρω μοιρασμένα επιμελώς σε όλη την εβδομάδα και στο έτος. Οι συχνές και σοφές ομιλίες του αειμνήστου επιμελητή της Σχολής αειμνήστου Μουχάλη, αλλά και αυτές του αειμνήστου Σχολάρχου μας Σταυρουπόλεως Μαξίμου άφησαν βαθιά ίχνη στην μνήμη μας. Οι σχέσεις αλληλεγγύης που αναπτύσσονται μεταξύ των μαθητών της Θεολογικής Σχολής συνεχίστηκαν τα επόμενα χρόνια και ίσως οι καλύτεροι μας φίλοι είναι οι τότε συμμαθητές μας. Δεν ενθυμούμαι καμιά διαμάχη κανένα διαπληκτισμό και πολύ περισσότερο άσκηση σχολικής βίας, όπως συμβαίνει σήμερα, παρόλο που ήμασταν συνεχώς μαζί μέρα-νύχτα, τουναντίον θυμάμαι την παραδοσιακή και παροιμιώδη αλληλεγγύη μας. Η ίση κατανομή των διακονημάτων, στα οποία αναφέρθηκα, ο τρόπος λειτουργίας της Σχολής με πολλές πρωτοβουλίες να είναι στα χέρια μας, να μας έχουν παραχωρηθεί, τα άδηλα προγράμματα και οι δράσεις είναι τα στοιχεία εκείνα που διαμόρφωσαν και μέρος της προσωπικότητάς μας.

Η ΙΘΣΧ μέχρι την άρση λειτουργίας της, ουδέποτε παρέκκλινε από τη γραμμή της οικουμενικής θεολογίας, που συνδιαλέγεται με όλους τους ανθρώπους, ουδέποτε δε θυσίασε κάτι από την αλήθεια της Ορθοδοξίας, όπως άλλωστε και το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο, του οποίου οι Προκαθήμενοι, Αρχιερείς και κληρικοί στη συντριπτική τους πλειοψηφία και επί 130 περίπου έτη ήταν απόφοιτοι της τροφού Σχολής μας.

Πέραν όμως των παραπάνω, μας δίδαξε και τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς και σεβασμού, το εκκλησιαστικό και μη σαβουάρ βίβρ, στοιχεία τα οποία κανείς εκών άκων προσλάμβανε από το περιβάλλον της Σχολής. Οι αρχές και οι αξίες της Χάλκης, τις οποίες η Σχολή εμφυσούσε στους ιεροσπουδαστές, μεταδίδονταν όχι ηθικοπλαστικά, αλλά ως βιωμένη εμπειρία.

Αυτά που ζήσαμε εδώ στην τροφό μας Σχολή, θα μπορούσα να πω ότι αποτελούν και το περιεχόμενο του πνεύματος της Χάλκης. Η ΙΘΣΧ ήταν λοιπόν η Σχολή η ecole: της Ορθόδοξης οικουμενικής χριστιανικής διδασκαλίας και ζωής, πέραν και μακράν ευσεβιστικών και εθνικιστικών προσεγγίσεων, η ιστορική αυτοσυνειδησία, η εκμάθηση ψαλτικής τέχνης στην πράξη, ο Πολίτικος πολιτισμός και κοσμοπολιτισμός και το ήθος, η Χριστιανική αγάπη και ο σεβασμός πέραν και μακράν θρησκευτικών και άλλων διακρίσεων, η υπευθυνότητα, η γνήσια φιλία, η αδελφοσύνη και η αυταπάρνηση, αλλά και η παροιμιώδης αλληλεγγύη των χαλκιτών.

Όντως οικουμενική ήταν η αντίληψη και η βιωτή όλων των αποφοίτων της Σχολής μας. Η κοσμοπολίτικη Πόλη, σημείο συνάντησης πολιτισμών, επιδρά θετικά και είναι τρόπον τινά αρωγός της βιωτής αυτής. Κύκλοι δήθεν σούπερ ορθοδόξων υποβλέπουν όλες αυτές τις κινήσεις και με ανυπόστατες κατηγορίες <αφορίζουν > το Φανάρι και τον Προκαθήμενο. Η πραγματικότητα όμως είναι εντελώς διαφορετική: η Μεγάλη Εκκλησία από αιώνων διαλεγόμενη συμβιώνει, αλλά και επιβιώνει, δίχως να θυσιάζει οτιδήποτε από την Αλήθεια. Σε αυτό ουσιαστική ήταν η συμβολή της Σχολής μας της οποίας η από μισού αιώνος σιωπή ευχόμαστε να μην διαιωνιστεί.

Εισήγηση στην Επιστημονική Ημερίδα «Η καινοτομία στην Εκπαίδευση. Το άδηλο πρόγραμμα σχολικών μονάδων». 18 /11/2023.