To Μοιρολόι της Παναγίας: Σήμερα μαύρος ουρανός

(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=400006)

Ο λαός του Θεού ζει πολύ έντονα το γεγονός της Σταύρωσης του Χριστού, από όλους όμως πιο έντονα η μάνα του Χριστού, η Παναγία. Πρόκειται για το μοιρολόγι της Παναγίας. Κατά το λαϊκό έθιμο  οι γυναίκες μοιρολογούν  κάθε νεκρό. Εδώ  πρόκειται για το πώς βλέπει η Παναγία την Σταύρωση του Υιού της και τί πόνο της προκαλεί. Είναι επηρεασμένο από πολλές περικοπές των Ευαγγελίων και τη εκκλησιαστική υμνογραφία, ιδωμένο από τα μάτια και τα συναισθήματα μιας τραγικής μάνας και γραμμένο στον πασίγνωστο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο.  Πρόκειται για λαϊκό τραγούδι που προκαλεί μεγάλη συγκίνηση στον Λαό την Μ.   Παρασκευή που τραγουδιέται. Υπόψη ότι υπάρχουν πολλές παραλλαγές σε πολλά μέρη της Ελλάδας, στην Κρήτη, στην Κύπρο, τον Πόντο, Κάτω Ιταλία  κλπ. Εμείς πήραμε να παρουσιάσουμε και να σχολιάσουμε την πιο γνωστή.

Σήμερο μαῦρος Οὐρανός, σήμερο μαύρη μέρα,
σήμερο ὅλοι θλίβονται καὶ τὰ βουνὰ λυποῦνται.
Σήμερο ἔβαλαν βουλὴ οἱ ἄνομοι Ὁβραῖοι,
οἱ ἄνομοι καὶ τὰ σκυλιὰ κι οἱ τρισκαταραμένοι
γιὰ νὰ σταυρώσουν τὸ Χριστό, τὸν πρῶτον Βασιλέα.

Ὁ Κύριος ἠθέλησε νὰ μπεῖ σὲ περιβόλι
νὰ λάβῃ δεῖπνον μυστικόν, νὰ μεταλάβουν ὅλοι.

Σχόλιο

          Ο λαϊκός τραγουδιστής κατά το σχέδιο των τριών της δημοτικής ποίησης τονίζει το «σήμερο» σαν ένα γεγονός που γίνεται εκείνη την μέρα, όπως ψάλλει και η εκκλησία «σήμερον κρεμάται απί ξύλου…» Δείχνει από την πρώτη στιγμή την απέχθεια προς τους Εβραίους σταυρωτές, που τους χαρακτηρίζει άνομους και σκυλιά και τρισκαταραμένους, γιατί σταυρώσανε τον Χριστό, που είναι ο πρώτος βασιλιάς. Όμως δεν ξεχνάει την θεία αποστολή του Χριστού με την παράδοση του μυστικού δείπνου για να μεταλαμβάνουν οι χριστιανοί το σώμα και το αίμα του.

Κι᾿ ἡ Παναγιὰ ἡ Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τὰς προσευχάς της ἔκανε γιὰ τὸ μονογενῆ της.
Φωνὴ τῆς ἦρθ᾿ ἐξ Οὐρανοῦ ἀπ᾿ Ἀρχαγγέλου στόμα:
-Φτάνουν κυρά μου οἱ προσευχές, φτάνουν κι᾿ οἱ μετάνοιες,
τὸ γυιό σου τὸν ἐπιάσανε καὶ στὸ φονιὰ τὸν πᾶνε
καὶ στοῦ Πιλάτου τὴν αὐλή, ἐκεῖ  τὸν τυραννᾶνε.

Σχόλιο

          Η Παναγιά δεν ακολουθούσε τον Χριστό σε όλες τι περιοδείες. Όμως σαν μάνα έκανε πάντα την προσευχή της  και τις μετάνοιές της στον Θεό και Πατέρα για τον Μονογενή της, το μονάκριβο παιδί της. Οι προσευχές της συντρόφευαν πάντα τον Χριστό, όπου κι αν πήγαινε. Αυτός που αγαπά πάντα σκέφτεται και προσεύχεται γι’ αυτόν που αγαπά και ιδιαίτερα η μάνα για  το παιδί της.

          Η Παναγία όμως είχε αξιωθεί να συνομιλήσει με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ, όταν της έφερε το «ευαγγέλιο», την χαρμόσυνη είδηση για τον ερχομό του Κυρίου στον κόσμο. Έτσι και τώρα ο Αρχάγγελος έρχεται από τον Ουρανό να της φέρει μια δυσάρεστη αυτή την φορά είδηση για τον γιό της. Της λέει φτάνουν οι προσευχές και οι μετάνοιες, τις οποίες έκανε συνεχώς η Παναγία για το παιδί της όχι γιατί ήταν ατελέσφορες αλλά γιατί άλλες ήταν οι βουλές του Θεού. Η Παναγία αλλά ακόμα και οι άγγελοι δεν ήξεραν το τέλος του Χριστού, όπως δεν ήξεραν και το σχέδιο της ενανθρώπισης του Χριστού. Τώρα οδεύουμε προς το τέλος της αποστολής, το οποίο όμως είναι μαρτυρικό και για την μάνα Παναγιά είναι τραγικό. Το να πεθάνει ο γιός της είναι βέβαια τραγικό αλλά να πεθάνει σαν κακούργος και να τον κρεμάσουνε στον Σταυρό, αυτό η Παναγία δεν το περίμενε. Από εδώ αρχίζουν τα βάσανά της.

-Χαλκιᾶ-χαλκιᾶ, φτιάσε καρφιά, φτιάσε τρία περόνια.
Καὶ κεῖνος ὁ παράνομος βαρεῖ καὶ φτάχνει πέντε.
-Σὺ Φαραέ, ποὺ τὰ ᾿φτιασες πρέπει νὰ μᾶς διδάξεις.
-Βάλε τὰ δύο στὰ χέρια του καὶ τ᾿ ἄλλα δύο στὰ πόδια,
τὸ πέμπτο τὸ φαρμακερὸ βάλε το στὴν καρδιά του,
νὰ στάξει αἷμα καὶ νερὸ νὰ λιγωθεῖ ἡ καρδιά του.
-Ἄντε μωρὲ ἀτσίγγανε, στάχτη νὰ μὴ ποτάξῃς,
μηδὲ διπλὸ πουκάμισο στὴ ράχη σου μὴ βάλῃς.

Σχόλιο

          Στο μυαλό των ανθρώπων του λαού είναι αδιανόητο το ότι χάλκευαν αυτήν την σκευωρία αλλά και για ότι έκαναν σιδερένια καρφιά, που τα λέει «περόνια», γιατί με αυτά θα περονιάσουν τον Χριστό, θα  τον προσηλώσουν (θα τον καρφώσουν) στον Σταυρό. Η μανία όμως του χαλκιά, που ήταν κι αυτός Εβραίος, φαίνεται από ότι, ενώ χρειάζονταν τέσσερα καρφιά, δυο στα χέρια και δυο στα πόδια, αυτός κάνει ένα ακόμα, το οποίο είναι το πιο φαρμακερό, γιατί θα τρυπήσουν με αυτό την καρδιά του Χριστού. Τόσο μίσος είχαν για τον Μεγάλο τους Ευεργέτη, τον Χριστό. Στο παρακάτω τροπάριο εκφράζεται το παράπονο του Χριστού: «Λαός μου, τί ἐποίησά σοι, καί τί μοι ἀνταπέδωκας; Ἀντί τοῦ μάννα χολήν∙ ἀντί τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντί τοῦ ἀγαπᾶν με σταυρῷ με προσηλώσατε. Οὐκέτι στέγω λοιπόν· καλέσω μου τά ἔθνη κἀκεῖνα με δοξάσουσι σύν τῷ Πατρί καί τῷ Πνεύματι· κἀγώ αὐτοῖς δωρήσομαι ζωήν τήν αἰώνιον» (τροπάριο της Μ. Εβδομάδας).

Κι᾿ ἡ Παναγιὰ σὰν τἄκουσε ἔπεσε καὶ λιγώθη,
σταμνὶ νερὸ τῆς ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο
γιὰ νὰ τῆς ἔρθ᾿ ὁ λογισμός, γιὰ νὰ τῆς ἔρθ᾿ ὁ νοῦς της.
Κι᾿ ὅταν τῆς ἦρθ᾿ ὁ λογισμός, κι᾿ ὅταν τῆς ἦρθ᾿ ὁ νοῦς της,
ζητᾶ μαχαίρι νὰ σφαγῇ, ζητᾶ φωτιὰ νὰ πέσῃ,
ζητᾶ γκρεμὸ νὰ γκρεμιστῇ γιὰ τὸ μονογενῆ της.

-Μὴν σφάζεσαι, Μανούλα μου, δὲν σφάζονται οἱ μανάδες
Μὴν καίγεσαι, Μανούλα μου, δὲν καίγονται οἱ μανάδες.
Λάβε, κυρά μ᾿ ὑπομονή, λάβε, κυρά μ᾿ ἀνέση.
-Καὶ πῶς νὰ λάβω ὑπομονὴ καὶ πῶς νὰ λάβω ἀνέση,
ποὺ ἔχω γυιὸ μονογενῆ κι᾿ ἐκεῖνον Σταυρωμένον.

Σχόλιο

          Η μάνα, όταν χάνει το παιδί της δεν θέλει να ζήσει πια, θέλει να σφαχτεί, να γκρεμιστεί στον γκρεμό. Έτσι και η Παναγιά, όταν άκουσε ότι θα σκοτώσουν τον γιο της παραφρόνησε, έτσι την φαντάζεται ο λαϊκός τραγουδιστής, τρελάθηκε και δεν ήθελε στο εξής να ζήσει. Η παρηγοριά όμως ήρθε από τον γιο της τον Μονογενή, που την συμβουλεύει να μην κάνει αυτήν την απονενοημένη πράξη και να σκεφτεί καλύτερα και να έχει  υπομονή. Όμως η μάνα η Παναγιά είναι απαρηγόρητη, χάνει τον Μονογενή της κι έτσι χάνει τα πάντα.

Κι᾿ ἡ Μάρθα κι᾿ ἡ Μαγδαληνὴ καὶ τοῦ Λαζάρου ἡ μάνα
καὶ τοῦ Ἰακώβου ἡ ἀδερφή, κι᾿ οἱ τέσσερες ἀντάμα,
ἐπῆραν τὸ στρατὶ-στρατί, στρατὶ τὸ μονοπάτι
καὶ τὸ στρατὶ τοὺς ἔβγαλε μέσ᾿ στοῦ ληστῆ τὴν πόρτα.
-Ἄνοιξε πόρτα τοῦ ληστῆ καὶ πόρτα τοῦ Πιλάτου.
Κι᾿ ἡ πόρτα ἀπὸ τὸ φόβο της ἀνοίγει μοναχή της.

Σχόλιο

          Οι στίχοι αυτοί είναι αρκετά αινιγματικοί. Τα ονόματα των γυναικών μας θυμίζουν τις μυροφόρες, πιθανόν μέσα σε αυτές να είναι και η Παναγία, έτσι όπως φαίνεται και από τα παρακάτω. Ο ληστής πρέπει να είναι ο Βαραβάς που ήταν στις φυλακές και ανταλλάχθηκε με τον Χριστό για να απελευθερωθεί. Εκεί ήταν και ο Πιλάτος που δίκαζε τον Χριστό. Μπροστά στην Παναγία η πύλη της αυλής του Πιλάτου ανοίγει από φόβο και μπαίνει η συντροφιά των γυναικών. Μέσα στους επισκέπτες ήταν και ο Πέτρος που αρνήθηκε τον Χριστό αλλά γι’  αυτόν που μετανόησε δεν γίνεται καθόλου λόγος.

Τηράει δεξιά, τηράει ζερβά, κανέναν δὲν γνωρίζει,
τηράει δεξιώτερα βλέπει τὸν Ἅη-Γιάννη,
Ἅγιε μου Γιάννη νεαρὲ καὶ μαθητὰ τοῦ γυιοῦ μου,
μὴν εἶδες τὸν ὑγιόκα μου καὶ τὸν διδάσκαλόν σου;
-Δὲν ἔχω στόμα νὰ σοῦ πῶ, γλώσσα νὰ σοῦ μιλήσω,
δὲν ἔχω χεροπάλαμα γιὰ νὰ σοῦ τόνε δείξω.
Βλέπεις Ἐκεῖνον τὸ γυμνό, τὸν παραπονεμένο,
ὁποὺ φορεῖ πουκάμισο στὸ αἷμα βουτηγμένο,
ὁποὺ φορεῖ στὴν κεφαλὴ ἀγκάθινο στεφάνι;
Αὐτὸς εἶναι ὁ γυιόκας σου καὶ μὲ διδάσκαλός μου!

Σχόλιο

          Είμαστε μέσα στην αυλή του Πιλάτου, όπου γίνονται όλα εκείνα τα δραματικά γεγονότα της δίκης του Χριστού, έτσι όπως μας τις διασώζουν οι Ευαγγελιστές. Τον Χριστό τον χλευάσανε, τον ραπίσανε, τον χτυπήσανε με το καλαμένιο σκήπτρο του και του φορέσανε αγκάθινο στεφάνια και από το μέτωπό του έτρεχαν αίματα αλλά και το πουκάμισό του κι αυτό γεμάτο αίματα.  Σε αυτήν την κατάσταση αντίκρυσε η Παναγία τον γιόκα της ύστερα από την υπόδειξη του Βαπτιστή Ιωάννη, του μαθητή του Χριστού.

Κι᾿ ἡ Παναγιὰ πλησίασε γλυκὰ τὸν ἀγκαλιάζει.
-Δὲ μοῦ μιλᾶς παιδάκι μου, δὲ μοῦ μιλᾶς παιδί μου;
-Τί νὰ σοῦ πῶ, Μανούλα μου, ποὺ διάφορο δὲν ἔχεις·
μόνο τὸ μέγα-Σάββατο κατὰ τὸ μεσονύχτι,
ποὺ θὰ λαλήσει ὁ πετεινὸς καὶ σημάνουν οἱ καμπάνες,
τότε καὶ σύ, Μανούλα μου, θἄχης χαρὰ μεγάλη!
Σημαίνει ὁ Θεός, σημαίνει ἡ γῆ, σημαίνουν τὰ Οὐράνια,
σημαίνει κι᾿ ἡ Ἁγιὰ-Σοφιὰ μὲ τὶς πολλὲς καμπάνες.

Σχόλιο

          Η Παναγιά μάνα τρέχει αγκαλιάζει το μονάκριβό της παιδί και το παρακαλεί να της μιλήσει, πράγμα που είναι αδύνατο, κι όμως ο Χριστός της απαντά και την παρηγορεί. Ας μην πικραίνεται για την κατάστασή του, της λέει ο Χριστός, γιατί το Μέγα Σάββατο θα γίνει η Ανάσταση και θα χτυπήσουν οι καμπάνες ακόμη και της Αγιά Σοφιάς. Όπως βλέπουμε ο λαϊκός τραγουδιστής κάνει υπερβάσεις χρόνου και συγχωνεύσεις προκειμένου να τονίσει εκείνο το σημαντικό που θέλει να τονίσει: Ότι αυτά τα θλιβερά θα περάσουν και θα έρθουν καλύτερες ημέρες, ημέρες χαράς και αγαλλίασης, γιατί η πραγματική χαρά έρχεται ύστερα από δυσκολίες, βάσανα και πειρασμούς, όπως η Ανάσταση έρχεται μετά την Σταύρωση.

Ὅποιος τ᾿ ἀκούει σώζεται κι᾿ ὅποιος τὸ λέει ἁγιάζει,
κι᾿ ὅποιος τὸ καλοφουγκραστῇ, Παράδεισο θὰ λάβει,
Παράδεισο καὶ λίβανο ἀπ᾿ τὸν Ἅγιο Τάφο.

Σχόλιο

          Βρισκόμαστε στον επίλογο, το ποίημα τελειώνει αλλά πριν τελειώσει ο τραγουδιστής θέλει να στείλει ένα μήνυμα χαράς και αισιοδοξίας.  Η προτροπή αυτή μας θυμίζει την βιβλική ρήση «Ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω» και μιλάει για το πώς θα γίνει ο αγιασμός και η είσοδός μας στον Παράδεισο. Δεν χρειάζεται μόνο να αφουγκραστεί κανείς αλλά να καλοαφουγκραστεί, που σημαίνει ότι όποιος έχει καλή διάθεση να συμμορφωθεί στις εντολές και την διδασκαλία του Χριστού, γι’  αυτόν είναι ανοιχτές οι πύλες του Παραδείσου.

          Παρακολουθώντας την πορεία του τραγουδιού αυτού, γιατί δεν είναι ποίημα αλλά τραγούδι, μοιρολόγι του λαού, σχηματίζουμε την εντύπωση ότι πρόκειται για ένα λαϊκό ευαγγέλιο, όπου η πίστη του λαού είναι βαθιά ριζωμένη μέσα στις ψυχές των ανθρώπων του, ενώ ταυτόχρονα είναι τόσο ανθρώπινο, ώστε να είναι αυστηρά ρεαλιστικό και προσγειωμένο στην ανθρώπινη πραγματικότητα. Έχει κι άλλα πολλά τέτοια δημοτικά τραγούδια ο τόπος μας που δείχνουν τις χριστιανικές και εθνικές μας ρίζες.