Ιστορικές, αλλά εγκαταλελειμένες

Του Γιώργου Φιλοθέου,

βυζαντινολόγου

Εκτός από τον μεγάλο αριθμό των μοναστηριών που λειτουργούν, υπάρχει ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός μονών σ’ όλη την Κύπρο που είτε δεν λειτουργούν είτε σώζονται μόνο τα καθολικά τους είτε βρίσκονται ερειπωμένες. Είναι τόσο μεγάλος ο αριθμός τους που σίγουρα είναι αδύνατον να αναφερθεί κανείς εξαντλητικά σε όλες.

Στα καθολικά ορισμένων μονών διασώζονται τοιχογραφίες εξαιρετικής σημασίας και ανυπέρβλητου κάλλους, ενώ άλλα καθολικά έχουν μεγάλη αρχιτεκτονική αξία. Δεν είναι μικρότερος ο αριθμός των μονών της Τουρκοκρατίας, οπότε ουσιαστικά συντηρήθηκε η ελληνική συνείδηση των κατοίκων των νησιών και καλλιεργήθηκαν τα ελληνικά γράμματα. Όπως σχεδόν όλες οι μονές του ελληνικού χώρου, και τα μοναστήρια της Κύπρου υπέστησαν, στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορικής διαδρομής της, φθορές και καταστροφές από τους ποικιλώνυμους κατακτητές, από τη φύση και από τους ανθρώπους.

Όλα τα μοναστήρια σχεδόν διασώζουν τα καθολικά τους σε αρκετά καλή κατάσταση, αφού παρέμειναν τόποι λατρείας και πολλές φορές προσκυνηματικά κέντρα, ενώ σπανιότερα διασώζονται τα αρχικά βοηθητικά τους κτίρια. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ιδιαίτερα τους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας και τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, από μια περίεργη συνήθεια της εποχής κατεδαφίζονταν αξιόλογες εκκλησίες για να κτιστούν στη θέση τους μεγαλύτερες. Έτσι χάθηκαν πολλά σημαντικά μοναστηριακά κτίσματα, που άφησαν δυσαναπλήρωτο κενό στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης και της κυπριακής μοναστηριολογίας.

Στα περισσότερα μοναστήρια χρειάζεται να γίνει ανασκαφική έρευνα, για τη διερεύνηση των αρχαιότερων φάσεών τους, ενώ η γενικότερη τάση που υπάρχει σήμερα, με την εγκατάσταση νέων μοναχών ακόμα και σε ερειπωμένα μοναστήρια, δημιουργεί σοβαρά προβλήματα διατήρησής τους. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός ότι μόνο μια νέα μονή κτίστηκε τα τελευταία 40 χρόνια σε μη ερειπωμένο μοναστήρι, ενώ όλες οι νέες αδελφότητες εγκαταστάθηκαν σε παλαιές μονές.

Οι κυριότερες μονές

Μονή Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή. Βρίσκεται στο χωριό Καλοπαναγιώτης στην περιοχή της Μαραθάσας, πάνω στις όχθες του ποταμού Σέτραχου. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ιδρύθηκε, όμως οι τοιχογραφίες που σώζονται είναι ένα σχετικά ασφαλές κριτήριο για την ανίχνευση της ιστορίας του. Το καθολικό της μονής, αφιερωμένο στον Άγιο Ηρακλείδιο, κτίστηκε τον 11ο αι., χρονολογία πιθανής ίδρυσης της μονής. Είναι γνωστό ότι μετά την απελευθέρωση της Κύπρου από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά το 965 μ.Χ. υπάρχει ένας οργασμός ανοικοδόμησης νέων μονών, που συνεχίστηκε κυρίως τον 11ο και 12ο αι. Η ανοικοδόμηση των μονών αυτήν την περίοδο, πολλές φορές είτε με αυτοκρατορική χορηγία είτε με χορηγία αξιωματούχων του κράτους, δεν είναι χωρίς σημασία.

Σήμερα το καθολικό της μονής αποτελείται από ένα σύμπλεγμα τριών εκκλησιών, που επικοινωνούν μεταξύ τους. Δίπλα στο κυρίως καθολικό του Αγίου Ηρακλειδίου του 11ου αι. κτίστηκε τον 12ο αι., το παρεκκλήσιο του Αγ. Ιωάννη του Λαμπαδιστή, που για άγνωστο λόγο αντικαταστάθηκε με άλλο κτίσμα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Δίπλα και πάλι από το παρεκκλήσι κτίστηκε το λεγόμενο παρεκκλήσι του Ακάθιστου Ύμνου ή, όπως είναι πιο γνωστό, το Λατινικό παρεκκλήσι, τον 16ο αι., ενώ τον 15ο αι. προστέθηκε στα δυτικά κοινός νάρθηκας.

Γύρω από την τριγωνικού σχήματος αυλή της μονής, που εκτείνεται στα νότια του καθολικού, υπάρχουν τα κελιά και τα υπόλοιπα βοηθητικά κτίσματα. Η μονή είναι περίφημη για τις αγιογραφίες που διασώθηκαν στο καθολικό, στα παρεκκλήσια και στο νάρθηκα τους, του 11ου, 12ου, 13ου και 15ου αι. Ιδιαίτερης σημασίας θεωρούνται οι τοιχογραφίες που κοσμούν το παρεκκλήσι του Ακάθιστου Ύμνου, αφού ανήκουν στην ιταλοβυζαντινή ζωγραφική που φαίνεται ότι άκμασε στην Κύπρο στο πρώτο μισό ταυ 16ου αι.

Μονή Παναγίας της Ασίνου. Είναι γνωστή και ως Παναγία Φορβιώτισοα και είναι το μόνο κτίσμα που σώθηκε από τη μονή των Φορβίων. Το μοναστήρι ιδρύθηκε στις αρχές του 12ου αι. αφού το 1105/6 τοιχογραφήθηκε ο ναός με θαυμάσιες τοιχογραφίες από κωνσταντινουπολίτικο συνεργείο. Η μονή κτίστηκε με χορηγία του μάγιστρου Νικηφόρου Ισχυρίου στη μνήμη της συζύγου του. Ο ίδιος ο μάγιστρος Νικηφόρος έγινε μοναχός και πέθανε το 1115 στη μονή. Το καθολικό της μονής κοσμείται με τοιχογραφίες διαφόρων εποχών, όπως του 12ου, 14ου και 17ου αι. Τον 12ο αι. επίσης προστέθηκε στον κυρίως ναό αψηδωτός νάρθηκας, στον οποίο διασώζονται τοιχογραφίες του 1332/3. Από τις τοιχογραφίες αυτές εμπνεύστηκε το ποίημά του «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» ο Γιώργος Σεφέρης.

Μονή Αγίου Νικολάου της Στέγης. Βρίσκεται κοντά στο χωριό Κακοπετριά στην κοιλάδα της Σογιάς. Απ’ όλα τα κτίσματα της μονής σώθηκε το καθολικό, ενώ ένα μικρό κτίσμα που βρίσκεται κοντά σ’ αυτό ονομάζεται «τρίκλινος». Η μονή αυτή πήρε την προσωνυμία «της Στέγης», διότι τον σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό καλύπτει μια δεύτερη στέγη με κεραμίδια. Η μονή θα πρέπει να ιδρύθηκε τον 11ο αι. και οι τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό της είναι οι μόνες αρχαιολογικές μαρτυρίες γι’ αυτό. Οι αρχικές τοιχογραφίες του καθολικού χρονολογούνται στον 11ο αι., ενώ διασώζονται ακόμα τοιχογραφίες του 12ου, 13ου, Μου και του 1633.

Μονή Παναγίας του Άρακα. Μία από τις πιο φημισμένες μονές της Κύπρου, κυρίως από τις εξαίρετες τοιχογραφίες που κοσμούν το καθολικό. Οι τοιχογραφίες παραμένουν πολύτιμη ιστορική πηγή για την ίδρυση της μονής, αφού στην κτητορική επι¬γραφή του ναού αναφέρεται ως χο¬ρηγός ο Λέων ο Αυθέντης και έτος διακόσμησης του ναού το 1192. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι η εκκλησία κοσμείται με τοιχογραφίες από συνεργεία προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, έναν μόνο χρόνο μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τον Άγγλο βασιλιά Ρι¬χάρδο τον Λεοντόκαρδο. Εκτός από το καθολικό σώζεται η βόρεια πτέρυγα των κελιών, ενώ άλλα κτίσματα που σημείωσε ο Ρώσος περιηγητής Μπάρσκι δεν υπάρχουν πια.

Μονή του Μεγάλου Αγρού. Η ονομασία της μονής αυτής, που βρίσκεται στο χωριό Αγρός της περιοχής Πιτσιλιάς, παραπέμπει στο ομώνυμο μοναστήρι που υπήρχε στην Κύζικο. Μας είναι άγνωστη η χρονολογία της ίδρυσής του, όμως υποθέτουμε ότι θα πρέπει να ιδρύθηκε μετά την Εικονομαχία και δείχνει τις σχέσεις της Κύπρου με την περιοχή της Κωνσταντινούπολης στα χρόνια αυτά. Η μονή έχει τραγική ιστορία, αφού μέχρι το 1894 σωζόταν το καθολικό της με τοιχογραφίες του 12ου αι. Τότε, μία διένεξη των κατοίκων με τον οικείο μητροπολίτη οδήγησε τους κατοίκους του χωριού στην κατεδάφισή της και στην ανέγερση του σημερινού μεγαλοπρεπούς ναού.

Μονή Παναγίας Τρικουκκιάς. Περίφημη μονή που βρίσκεται κοντά στο ψηλότερο χωριά της Κύπρου, τον Πρόδρομο, κάτω από την κορυφή του Τροόδους. Υποθέτουμε ότι θα πρέπει να κτίστηκε κι αυτή τον 11ο αι. και είχε μεγάλη φήμη στη βυζαντινή περίοδο αλλά και στη Φραγκοκρατία. Σώζεται το καθολικό και τμήμα της βόρειας πλευράς των κελιών.

Μονή Τιμίου Σταυρού Ομόδους. Η ίδρυση της μονής αυτής ανάγεται, σύμφωνα με την παράδοση, στην Αγία Ελένη, όπως και της μονής Σταυροβουνίου. Βρίσκεται μέσα στο χωριό Όμοδος, στην περιοχή κρασοχωρίων στη Λεμεσό. Δυστυχώς και στην περίπτωση αυτή ο παλαιότερος ναός κατεδαφίστηκε το 1858 και αντικαταστάθηκε από τον σημερινό. Τα μοναστηριακά κτίσματα που περιβάλλουν τη δυτική και βόρεια πλευρά ανήκουν στον 18ο και 19ο αι. Το μεγάλο συνοδικό της μονής κοσμείται με ένα εξαίρετο ξυλόγλυπτο ταβάνι που είναι μοναδικό στην Κύπρο. Στη μονή φυλάσσονται επίσης ορισμένες εικόνες του 16ου αι, από το αρχικό τέμπλο του κατεδαφισμένου ναού.

Γεωργιανό μοναστήρι. Την παρουσία Γεωργιανών μοναχών στο νησί μαρτυρούν τα κατάλοιπα της ερειπωμένης σήμερα μονής που βρίσκεται κοντά στο χωριό Γιαλιά της επαρχίας Πάφου. Η μονή θα πρέπει να ιδρύθηκε τον 10ο αι. και παρέμεινε σε ακμή και κατά τη Φραγκοκρατία. Στο νησί δεν παρατηρείται μόνο παρουσία Γεωργιανών, αλλά και Αρμένιων και Μαρωνιτών, που είχαν αντίστοιχα δικά τους μοναστήρια.

Μονή Παναγίας Ποδίθου. Η μονή ιδρύθηκε στις αρχές του 16ου αι., κοντά στην Κακοπετριά, από Έλληνα αξιωματούχο της εποχής. Από τη μονή διασώζεται μόνον ο ξυλόστεγος ναός που αποτελούσε το καθολικό της. Στο ναό διασώζονται τοιχογραφίες, που ανήκουν στη λεγόμενη ιταλοβυζαντινή περίοδο. Χορηγός της μονής αναφέρεται ο Δημήτριος ντε Κοράν και χρονολογία το 1502.

Μονή Τιμίου Σταυρού στην Ανώγυρα. Από τη μονή του Τιμίου Σταυρού, που βρίσκεται στα νότια του χωριού Ανώγυρα της επαρχίας Λεμεσού, διασώζεται μόνο το καθολικό, που χρονολογείται στον 15ο αι. και κοσμείται από τοιχογραφίες παλαιολόγιας τεχνοτροπίας του 15ου αι.

Μονή Αγίου Σάββα της Καρόνος. Βρίσκεται στην κοιλάδα του ποτα¬μού Διαρίζου της επαρχίας Πάφου. Σώζεται μόνο το καθολικό σε σχετικά καλή κατάσταση και χρονολογείται στον 16ο αι. με επισκευές στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Το καθολικό κτίστηκε πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού που διακρίνονται στην αυλή. Το μοναστήρι μνημονεύεται σε γραπτές πηγές από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας των αρχών του 14ου αι., ενώ διασώζονται και εικόνες του 12ου αι., πιθανή χρονολογία ίδρυσής του.

Μονή Παναγίας του Σίντη. Βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Ξερού στην επαρχία Πάφου. Διασώζεται ακέραια σε καλή κατάσταση η εκκλησία της μονής, εντυπωσιακό κτίσμα φραγκοβυζαντινού ρυθμού, που κτίστηκε στα μέσα του 16ου αι. Η μονή είναι μετόχι της μονής Κόκκου και πρόσφατα άρχισαν εργασίες συντηρήσεως και αποκατάστασής της.

Μονή Αγίου Νικολάου στην Ορούντα. Ερειπωμένο σήμερα το μοναστήρι, διασώζει ακέραια την εκκλησία του. Το ανάγλυφο λιοντάρι, σύμβολο της Βενετίας, εντοιχισμένο πάνω από τη δυτική είσοδο, χρονολογεί την ίδρυσή του στο πρώτο μισό του 16ου αι.

Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Μο¬νάγρι. Μόλις δύο χλμ. βόρεια από τη μονή της Παναγίας Αμασγού στην επαρχία Λεμεσού, βρίσκεται το μοναστήρι. Ο σημερινός ναός κτίστηκε το 1740 στη θέση παλαιότερου ναού, που καταστράφηκε από πυρκαγιά. Υπάρχουν λίγες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου, ενώ τα ερειπωμένα κτίρια της μονής συντηρήθηκαν τα τελευταία χρόνια.

Μονή Αγίου Γεωργίου των Κομά¬νων. Βρίσκεται στην επαρχία Πάφου. Η προσωνυμία της μονής «των Κομάνων» παραπέμπει στην αντίστοιχη πόλη της Μικρός Ασίας, Κόμανα. Ο ναός χρονολογείται στον 16ο αι., ενώ οι λιγοστές τοιχογραφίες είναι του 18ου αι.

Μονή Αγίου Γεωργίου του Νικοξυλίτη. Ερειπωμένο μοναστήρι κοντά στην Πόλη της Χρυσοχούς της επαρχίας Πάφου. Σώζεται η ανακαινισμένη εκκλησία της μονής. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το όνομα «Νικοξυλίτης», γιατί ένα παρόμοιο όνομα «Μονοξυλίτης» φέρει μετόχι της μονής Διονυσίου στο Αγιον Όρος.

(Πηγή: Η Καθημερινή. «Επτά ημέρες»-Κυριακή Πάσχα, 27 Απριλίου 1997, σ. 18-20)